نبض چه انواعی دارد و هر یک از آنها در چه شرایطی ظاهر می‌شوند؟
تا به حال فکر کرده‌اید که چرا گاهی نبض‌مان تندتر می‌زند، یا مثل موجی نامنظم به نظر می‌رسد؟ شاید هنگام بیماری یا در حال استراحت، حس کرده باشید که ضربان‌ها گاهی کوتاه‌تر یا کش‌دارتر از همیشه‌اند. از کسی شنیدم که می‌گفت پزشک هنگام معاینه، فقط با لمس مچ دستش فهمید که مشکل دریچه قلب دارد! شاید سال‌ها فکر می‌کردید که نبض فقط برای گرفتن تعداد ضربان قلب است، اما واقعیت بسیار فراتر از این است. نبض‌ها زبان بدن ما هستند، نشانه‌هایی از آنچه در درونمان می‌گذرد، مخصوصاً در قلب و عروق. هر نوع تغییر در شکل یا شدت نبض می‌تواند سرنخی از عملکرد قلب یا بیماری‌های دریچه‌ای باشد. در این مطلب با انواع نبض در بدن آشنا می‌شویم و یاد می‌گیریم که چطور این ضربان‌های کوچک، می‌توانند داستان بزرگی را روایت کنند.
وقتی پزشکان نبض بیمار را بررسی می‌کنند، در واقع به دنبال چیزی فراتر از عدد هستند. آنها به کیفیت، شدت، نظم و حتی شکل موج نبض توجه می‌کنند. برای مثال، نبض دوضربه‌ای، ممکن است نشانه‌ای از یک بیماری دریچه‌ای پیچیده باشد. نبض نخی‌شکل می‌تواند به معنای افت فشار خون شدید باشد. در جایی خواندم که در جنگ جهانی اول، پرستاران فقط با لمس نبض سربازان تشخیص می‌دادند که آیا وضعیت بحرانی دارند یا نه. این نشان می‌دهد که مهارت درک نبض، همچنان یکی از کلیدی‌ترین هنرهای پزشکی باقی مانده است. در ادامه، با 20 فکت علمی و بالینی درباره انواع نبض‌های بدن آشنا خواهیم شد که هرکدام نشانه‌ای از وضعیت فیزیولوژیک یا پاتولوژیک خاص هستند.
شاید سال‌ها فکر کرده‌اید که فناوری‌های مدرن جای همهٔ روش‌های سنتی را گرفته‌اند. اما هنوز هم، یک پزشک ماهر با لمس مچ دست یا گردن بیمار، می‌تواند نکاتی بفهمد که گاهی از دید مانیتورها پنهان می‌ماند. نبض‌ها به‌ظاهر ساده‌اند، اما پشت هر تپش، علمی گسترده و دقیق نهفته است. اگر از نوع نبض آگاه باشیم، می‌توانیم بسیاری از بیماری‌ها را زودتر تشخیص دهیم. در این فکت‌ها، از تعریف پایه‌ای تا ارتباط نبض‌ها با ناراحتی‌های دریچه‌ای قلب، به زبان ساده و کتابی پرداخته‌ایم. شناخت نبض، شناخت زندگی‌ست. بیایید گوش بسپاریم به ضربان‌هایی که رازهای پنهان قلب را فاش می‌کنند.
۱- نبض تند و ضعیف؛ نشانه‌ای از شوک یا تب بالا
یکی از شایع‌ترین حالت‌هایی که در شرایط بحرانی بدن دیده می‌شود، نبض تند و ضعیف یا همان «نبض نخی» (Thready Pulse) است. این نبض به‌صورت تپش‌های بسیار سریع ولی کم‌قدرت حس می‌شود. معمولاً در شوک هیپوولمیک (Hypovolemic Shock)، تب بالا یا کمبود شدید مایعات، این نوع نبض ظاهر می‌شود. در چنین شرایطی، بدن تلاش می‌کند با افزایش ضربان قلب، کمبود خون یا افت فشار را جبران کند. اما چون حجم خون کافی نیست، هر ضربه ضعیف‌تر از حالت طبیعی احساس می‌شود. لمس چنین نبضی هشداردهنده است و نیاز به رسیدگی فوری دارد. اغلب در بیماران بدحال، به‌ویژه در اورژانس‌ها، یافتن چنین نبضی اولین علامت خطر است. پرستاران با مهارت می‌توانند حتی پیش از افت فشار محسوس، با این نبض وضعیت بحرانی را پیش‌بینی کنند. این نبض معمولاً در شریان‌های محیطی مانند مچ یا قوزک پا قابل تشخیص است. تند بودن نبض همیشه نشانه نگرانی نیست، اما اگر با ضعف همراه باشد، حتماً باید جدی گرفته شود.
۲- نبض جهنده؛ نشانه‌ای از نارسایی دریچه آئورت
نبض جهنده یا «نبض بالا و سریع» (Bounding Pulse) زمانی دیده می‌شود که حجم زیاد خون با فشار بالا از قلب به شریان‌ها وارد می‌شود. این حالت معمولاً در نارسایی دریچه آئورت (Aortic Regurgitation) دیده می‌شود، جایی که دریچهٔ آئورت پس از انقباض قلب به‌خوبی بسته نمی‌شود. در نتیجه، مقداری از خون به عقب برمی‌گردد و در چرخه بعدی، قلب مجبور است حجم بیشتری را پمپ کند. این باعث ایجاد یک نبض قوی، سریع و پرقدرت می‌شود که به‌شکل جهشی زیر انگشت حس می‌شود. این نوع نبض در نقاط بزرگ‌تر مانند شریان کاروتید (Carotid Artery) یا شریان فمورال (Femoral Artery) بیشتر قابل لمس است. گاهی اوقات این نبض حتی با چشم نیز در گردن یا شقیقه دیده می‌شود. در معاینه فیزیکی، به این حالت اصطلاحاً نبض «کبک‌پر» نیز می‌گویند. شناسایی آن در کنار صداهای غیرعادی قلب می‌تواند به تشخیص دقیق بیماری کمک کند. نبض جهنده، اگرچه قدرتمند به‌نظر می‌رسد، ولی پشت آن قلبی در رنج پنهان است.
۳- نبض دوضربه‌ای؛ نشانه‌ای از کاردیومیوپاتی یا تنگی آئورت
در برخی بیماران قلبی، نبضی حس می‌شود که به‌جای یک ضربه، دو ضربه متوالی و سریع دارد. این حالت «نبض دوضربه‌ای» (Bisferiens Pulse) نام دارد و در شرایطی خاص مانند کاردیومیوپاتی هیپرتروفیک (Hypertrophic Cardiomyopathy) یا تنگی همراه با نارسایی دریچه آئورت (Aortic Stenosis with Regurgitation) دیده می‌شود. علت آن، وجود دو موج فشار در هر چرخهٔ قلبی است که یکی در اوایل و دیگری در اواسط انقباض ایجاد می‌شود. پزشک با دقت فراوان می‌تواند این دو ضربه را با انگشت تشخیص دهد. این نوع نبض اغلب در شریان کاروتید بهتر قابل لمس است تا شریان‌های محیطی. شناسایی آن نیازمند مهارت بالینی زیاد و تجربه است. این حالت معمولاً با سایر علائم قلبی مانند سوفل‌های خاص یا درد قفسه سینه همراه است. در دانشکده‌های پزشکی، این نبض را یکی از نمونه‌های کلاسیک برای آموزش معاینه قلبی می‌دانند. اگرچه کمیاب است، اما وجودش کلید طلایی برای تشخیص‌های تخصصی‌ست.
۴- نبض تاخیری؛ نشانه‌ای از تنگی دریچه آئورت
یکی از نبض‌های قابل‌توجه در بیماری‌های دریچه‌ای، «نبض کند و با تأخیر» یا Pulsus Parvus et Tardus است. این نبض با دامنهٔ کم و افزایش کند مشخص می‌شود، یعنی هم ضربه ضعیف است و هم دیرتر از حالت عادی حس می‌شود. شایع‌ترین علت آن تنگی شدید دریچه آئورت (Severe Aortic Stenosis) است که مانع خروج سریع خون از بطن چپ می‌شود. در نتیجه، خون به‌سختی و با تأخیر وارد شریان‌ها می‌شود. پزشک هنگام لمس این نبض، احساس می‌کند که ضربه‌ای آهسته، کند و نه‌چندان قوی به انگشت می‌رسد. در شریان کاروتید این حالت واضح‌تر دیده می‌شود. تشخیص آن همراه با سوفل خاص سستولی در سینه، به تشخیص قطعی تنگی آئورت کمک می‌کند. گاهی این نبض تنها نشانهٔ اولیه‌ای‌ست که فرد دچار تنگی شدید دریچه است. شناخت این نبض، از ابزارهای اولیه تشخیص در کاردیولوژی بالینی است.
۵- نبض متناوب؛ نشانه‌ای از ضعف شدید عملکرد بطن چپ
«نبض متناوب» یا Pulsus Alternans حالتی‌ست که در آن یک ضربه قوی و یک ضربه ضعیف به‌صورت متوالی و منظم حس می‌شود. این نوع نبض نشانهٔ اختلال در عملکرد بطن چپ است، به‌ویژه در نارسایی قلبی پیشرفته (Advanced Left Ventricular Failure). علت آن، ناتوانی قلب در پمپاژ حجم یکسان خون در هر چرخهٔ ضربانی است. در نتیجه، قدرت ضربه‌ها به‌صورت متناوب تغییر می‌کند. پزشک هنگام لمس مچ یا کاروتید، الگوی قوی-ضعیف-قوی-ضعیف را حس می‌کند. این نبض با دستگاه فشار خون نیز قابل شناسایی است و نشانه‌ای هشداردهنده از نارسایی پیشرفته است. گاهی همراه با صدای سوم قلب (S3 Gallop) یا تنگی نفس مزمن دیده می‌شود. وجود این نبض در معاینه می‌تواند معیار آغاز درمان‌های تهاجمی‌تر باشد. نبض متناوب، نشانه‌ای از قلبی‌ست که دیگر در حال از پا افتادن است. لمس آن، لمس رنجی‌ست که در سکوت می‌تپد.
۶- نبض دوگانه در دیاسـتول؛ نـشانه‌ای از پاتولوژی نادر قلبی
نوعی خاص از نبض به نام «نبض دوگانه دیاستولی» (Diastolic Double Pulse) وجود دارد که در آن، یک ضربه ثانویه در مرحلهٔ دیاستول قلبی حس می‌شود. این پدیده بسیار نادر است و معمولاً در مواردی مثل ترکیب کاردیومیوپاتی هیپرتروفیک و نارسایی آئورت دیده می‌شود. در این حالت، ضربهٔ دوم ناشی از جریان برگشتی خون به بطن چپ است که باعث ایجاد موج فشار جدید در دیاسـتول می‌شود. این موج ثانویه با نبض معمول متفاوت است و اغلب در شریان‌های مرکزی قابل لمس می‌باشد. تشخیص آن نیاز به تمرکز بالا دارد، زیرا ممکن است با نبض دوضربه‌ای معمول اشتباه گرفته شود. این نوع نبض معمولاً در بیماران با بیماری‌های پیچیدهٔ دریچه‌ای یا ساختاری قلبی دیده می‌شود. وجود آن می‌تواند نشانهٔ فشار بالا در بطن چپ و حجم بیش‌ازحد خون برگشتی باشد. در ارزیابی‌های پیشرفتهٔ اکوکاردیوگرافی این پدیده بهتر دیده می‌شود. نبض دوگانه دیاسـتولی، اگرچه نادر است، اما از آن دسته نشانه‌هایی‌ست که نشان از یک قلب بسیار بیمار دارد.
۷- نبض متغیر با دم و بازدم؛ بازتابی از پاتوفیزیولوژی تنفسی
در برخی افراد، نبض با چرخهٔ تنفس دچار نوسان می‌شود؛ حالتی که به آن «نبض تنفسی» یا Respiratory Variation of Pulse گفته می‌شود. این تغییرات معمولاً طبیعی هستند، اما در برخی بیماری‌ها مانند آسم شدید یا تامپوناد قلبی، شدت بیشتری می‌گیرند. در این حالت، هنگام دم، شدت نبض کاهش می‌یابد و هنگام بازدم، دوباره تقویت می‌شود. این پدیده شبیه به نبض پارادوکس است ولی الزاماً به‌معنای پاتولوژی نیست. در افراد سالم هم ممکن است تغییرات خفیفی دیده شود، به‌ویژه در حالت درازکش یا هنگام تنفس عمیق. وجود این تغییرات در سطح متوسط می‌تواند در کودکان یا افراد لاغر کاملاً طبیعی تلقی شود. اما در صورت شدت بالا، بررسی تخصصی لازم است. این نوع نبض گاهی در بیماران دارای فشار بالا در قفسه سینه یا افزایش فشار منفی داخل‌قفسه‌سینه مشهود می‌شود. توجه به نبض در چرخهٔ تنفسی، یکی از روش‌های غیرمستقیم تشخیص اختلالات تنفسی یا قلبی است.
۸- نبض نامنظم و بدون الگوی مشخص؛ نشانه‌ای از فیبریلاسیون دهلیزی
در بیماران مبتلا به آریتمی قلبی، به‌ویژه «فیبریلاسیون دهلیزی» (Atrial Fibrillation)، نبض به‌صورت کاملاً نامنظم و بدون هیچ الگوی مشخصی احساس می‌شود. این نوع نبض را «نبض نامنظم مطلق» (Irregularly Irregular Pulse) می‌نامند. در این حالت، فاصله بین تپش‌ها مدام تغییر می‌کند و شدت آنها نیز متغیر است. پزشک هنگام معاینه متوجه می‌شود که هیچ نظم مشخصی در توالی ضربان‌ها وجود ندارد. این نشانه یکی از شاخص‌ترین فاکتورها در تشخیص اولیهٔ فیبریلاسیون دهلیزی است. گاهی بیماران خودشان هم احساس ضربان‌های پریدن‌گونه یا پرش‌های قلب را گزارش می‌کنند. این نوع نبض ممکن است در ابتدا بی‌علامت باشد، اما خطر لخته شدن خون و سکته مغزی را به‌شدت افزایش می‌دهد. با معاینه دقیق نبض، پزشک می‌تواند خیلی زود نسبت به انجام نوار قلب یا درمان اقدام کند. نبض نامنظم، زنگ هشداری برای بی‌نظمی خطرناک قلب است.
۹- نبض متناوبی که با هر دو تنفس و انقباض تغییر می‌کند
در برخی شرایط خاص، ترکیب آریتمی‌های قلبی با اختلالات تنفسی منجر به ایجاد نبضی پیچیده به‌نام «نبض متناوب تنفسی» (Respiratory Alternans Pulse) می‌شود. در این حالت، ضربان‌ها نه‌فقط از نظر شدت، بلکه از نظر زمان‌بندی نیز با تنفس هماهنگ تغییر می‌کنند. این پدیده ممکن است در موارد نادر نارسایی دوگانهٔ قلب و ریه مشاهده شود. در بیماران بستری در بخش مراقبت‌های ویژه، چنین نبضی نشان‌دهندهٔ عدم تطابق کامل بین عملکرد قلب و تنفس است. در این حالت، نیاز به تهویه مکانیکی یا تنظیم پارامترهای تنفسی ضرورت پیدا می‌کند. این نبض معمولاً با نوسان در فشار خون و اشباع اکسیژن همراه است. تشخیص آن نیاز به مشاهده همزمان ضربان نبض و الگوی تنفس دارد. پزشکان با تجربه، این نشانه را هشدار نهایی قبل از فروپاشی همودینامیک تلقی می‌کنند. نبض متناوب تنفسی، مثل آینه‌ای‌ست که ناهماهنگی بین دو سیستم حیاتی بدن را نشان می‌دهد.
۱۰- نبض ضعیف و کند در خواب عمیق یا شرایط عصبی خاص
گاهی در خواب عمیق یا تحت تأثیر اختلالات سیستم عصبی خودمختار، نبض بسیار کند و ضعیف می‌شود. به این حالت، «نبض واگال» (Vagal Pulse) گفته می‌شود که ناشی از تحریک بیش‌ازحد عصب واگ (Vagus Nerve) است. در این شرایط، ضربان قلب به‌شدت کاهش می‌یابد و گاهی همراه با کاهش فشار خون است. ممکن است بیمار احساس سبکی سر یا حتی غش را تجربه کند. این حالت بیشتر در پاسخ به درد ناگهانی، ترس شدید یا فشار وارده به عصب واگ رخ می‌دهد. لمس نبض در این وضعیت، حس ضربه‌های کند، آهسته و بسیار ملایم را به پزشک منتقل می‌کند. در بیشتر موارد، این حالت موقتی و بی‌خطر است. اما در افراد مسن یا بیماران قلبی، ممکن است باعث کاهش خون‌رسانی به مغز و سنکوپ شود. تشخیص درست این نبض، به درک کامل فیزیولوژی عصبی و قلبی نیاز دارد. نبض واگال، نبضی‌ست که از دل اعصاب، ضربان قلب را خاموش می‌کند.
۱۱- نبض کند و منظم؛ علامت برادیکاردی فیزیولوژیک در ورزشکاران
در برخی افراد، به‌ویژه ورزشکاران حرفه‌ای، نبض به‌طور طبیعی کند ولی منظم است که به آن «برادیکاردی فیزیولوژیک» (Physiological Bradycardia) گفته می‌شود. این وضعیت ناشی از افزایش تون واگ و تقویت عملکرد قلب در پاسخ به تمرینات مداوم بدنی است. تعداد ضربان قلب در این افراد ممکن است به کمتر از ۵۰ ضربه در دقیقه برسد، بدون اینکه مشکل خاصی وجود داشته باشد. این نوع نبض معمولاً قوی و پرقدرت است، زیرا حجم ضربه‌ای قلب بالا رفته است. لمس این نبض در افراد سالم و ورزشکار معمولاً نگران‌کننده نیست و حتی نشان‌دهندهٔ آمادگی قلبی-عروقی است. با این حال، اگر این کندی نبض با علائمی مثل سرگیجه، ضعف یا سنکوپ همراه شود، نیاز به بررسی دارد. پزشکان با سابقه ورزش حرفه‌ای بیمار یا مشاهده شکل موج ECG می‌توانند بین حالت فیزیولوژیک و پاتولوژیک تفاوت قائل شوند. در برخی مواقع، توقف ورزش باعث بازگشت تدریجی ضربان به حالت نرمال می‌شود. برادیکاردی فیزیولوژیک، نمونه‌ای از سازگاری شگفت‌انگیز بدن با ورزش است.
۱۲- نبض نامحسوس در افراد دچار شوک شدید
در مراحل پیشرفتهٔ شوک هیپوولمیک یا کاردیوژنیک، نبض‌های محیطی به‌شدت ضعیف یا حتی نامحسوس می‌شوند. این نوع نبض که «نبض محو» یا Faint or Absent Peripheral Pulse نام دارد، علامت بحرانی در افت شدید پرفیوژن (Perfusion) است. در این حالت، بدن جریان خون را به اندام‌های حیاتی محدود می‌کند و اندام‌های محیطی از جریان خون محروم می‌شوند. لمس نبض در مچ دست، پا یا شریان‌های سطحی عملاً غیرممکن می‌شود. در عوض، تنها نبض‌های مرکزی مانند کاروتید ممکن است باقی بمانند. این وضعیت در بیمارانی که دچار از دست دادن حجم خون، حمله قلبی شدید یا شوک سپتیک هستند دیده می‌شود. در چنین شرایطی، به‌جای تمرکز روی شمارش نبض، سرعت اقدامات درمانی تعیین‌کننده است. بازگرداندن نبض قابل لمس، هدف اصلی احیای همودینامیک است. این نبض، اگرچه ساکت است، اما فریادی برای نجات فوری‌ست.
۱۳- نبض تپشی در ناحیه سر و گردن؛ نشانهٔ افزایش فشار پالس
در برخی بیماران، به‌ویژه مبتلایان به نارسایی دریچه آئورت یا افزایش فشار پالس (Pulse Pressure)، نبض‌هایی تپنده در سر، گردن یا حتی زبان دیده می‌شود. این نوع نبض که به «نبض کوبنده» یا Collapsing or Water-Hammer Pulse نیز شناخته می‌شود، با لمس ناگهانی و بازگشت سریع مشخص است. بیمار ممکن است خود، ضربان در شقیقه یا گوش را حس کند. این پدیده ناشی از افزایش شدید حجم خون در شریان‌ها به‌دلیل برگشت خون به قلب است. پزشکان گاهی از نشانه‌های دیداری مانند لرزش در لب، ناخن یا پوست گردن برای تشخیص استفاده می‌کنند. این نبض معمولاً در بیماران جوان‌تر با نارسایی آئورت و فشار خون سیستولیک بالا دیده می‌شود. همچنین ممکن است با علامتی به نام «علامت دنس» (Duroziez Sign) در معاینه عروق ران همراه باشد. وجود چنین نبضی نیازمند بررسی دقیق دریچه آئورت با اکوکاردیوگرافی است. هر ضربه از این نبض، پژواکی‌ست از قلبی که بیش از حد بار بر دوش دارد.
۱۴- نبض رادیکال متغیر در مسمومیت دارویی
در برخی مسمومیت‌های دارویی، به‌ویژه با داروهای ضدآریتمی، دیژیتال یا بتابلوکرها، نبض به‌صورت غیرعادی کند و گاهی متغیر بروز می‌کند. این نبض که به‌طور متناوب ضعیف و کند می‌شود، ممکن است به «نبض مسمومیتی» یا Toxic Bradyarrhythmia Pulse تعبیر شود. در این موارد، اختلال در هدایت الکتریکی قلب یا اثر مستقیم بر سلول‌های گره سینوسی، عامل اصلی است. بیماران معمولاً با علائمی مانند تاری دید، تهوع، سبکی سر یا حتی غش مراجعه می‌کنند. در معاینه نبض، ضربان‌های نامنظم، وقفه‌دار یا کندی خطرناک حس می‌شود. ECG و بررسی سطح سرمی داروها نقش کلیدی در تشخیص دارند. مهم‌ترین داروهای درگیر شامل دیگوکسین (Digoxin)، پروپرانولول (Propranolol) و وراپامیل (Verapamil) هستند. مسمومیت با این داروها می‌تواند مرگبار باشد اگر نبض غیرعادی زود تشخیص داده نشود. نبض در این حالت، نشانه‌ای حیاتی و نجات‌بخش است اگر با دقت خوانده شود.
۱۵- تفاوت نبض اندام بالا و پایین؛ علامت کوآرکتاسیون آئورت
در برخی بیماری‌های مادرزادی مانند تنگی آئورت در ناحیه قوس یا «کوآرکتاسیون آئورت» (Coarctation of Aorta)، نبض در اندام‌های فوقانی قوی‌تر از اندام‌های تحتانی حس می‌شود. این تفاوت محسوس، در کودکان یا نوجوانانی که هنوز تشخیص داده نشده‌اند، می‌تواند علامتی کلیدی باشد. پزشک با لمس نبض رادیال (Radial Pulse) و فمورال (Femoral Pulse) به‌صورت همزمان، به وجود اختلاف پی می‌برد. در کوآرکتاسیون، تنگی در مسیر خون‌رسانی به پایین‌تنه باعث کاهش جریان در پاها و افزایش فشار در دست‌ها می‌شود. این وضعیت با اختلاف قابل‌توجه فشار خون بین بالا و پایین‌تنه نیز همراه است. گاهی نبض فمورال کاملاً غایب یا با تأخیر حس می‌شود. اکوکاردیوگرافی یا MRI قلب برای تأیید تشخیص استفاده می‌شود. درمان معمولاً جراحی یا آنژیوپلاستی است. تفاوت نبض‌ها، مثل دو گواهی‌نامه برای یک اختلال پنهان در مسیر زندگی‌ست.
۱۶- نبض ضعیف یک‌طرفه؛ هشدار انسداد شریانی موضعی
وقتی در یک سمت بدن نبض محیطی ضعیف‌تر یا غایب باشد، باید به انسداد شریانی موضعی مانند ترومبوز (Arterial Thrombosis) یا آمبولی (Embolism) شک کرد. در این حالت، جریان خون به اندام مختل می‌شود و نبض آن ناحیه کاهش می‌یابد یا ناپدید می‌گردد. مثلاً در انسداد شریان فمورال، نبض پا در آن سمت لمس نمی‌شود یا به‌سختی حس می‌شود. این تفاوت قابل مقایسه با سمت دیگر بدن است که نبض طبیعی دارد. گاهی رنگ پوست اندام درگیر نیز تغییر می‌کند و سردتر از حد معمول می‌شود. در صورت عدم مداخله، بافت ممکن است دچار ایسکمی یا نکروز شود. بررسی سونوگرافی داپلر (Doppler Ultrasound) می‌تواند انسداد را تأیید کند. در شرایط اورژانسی، این تفاوت نبض می‌تواند نجات‌بخش باشد. نبض نابرابر، فریادی خاموش از مسیر مسدودشدهٔ زندگی‌ست.
۱۷- نبض جهندهٔ درشت‌موج در بیماران مبتلا به کم‌کاری تیروئید
در برخی بیماران مبتلا به «کم‌کاری تیروئید» (Hypothyroidism) نبض به‌شکلی عجیب، کند اما حجیم احساس می‌شود. به این حالت، «نبض بزرگ اما آهسته» یا Large and Slow Pulse گفته می‌شود. این نبض از نظر شکل شبیه نبض تاخیری است، اما به‌دلیل کاهش متابولیسم بدن ایجاد می‌شود. تعداد ضربان قلب کاهش می‌یابد و جریان خون کندتر به اندام‌ها می‌رسد. لمس آن مثل موجی سنگین و آرام زیر انگشت حس می‌شود. این نبض اغلب با پوست خشک، خستگی، و خواب‌آلودگی همراه است. در بررسی بالینی، نبض کند با سایر نشانه‌ها به تشخیص کمک می‌کند. معمولاً با درمان تیروئید با لووتیروکسین (Levothyroxine)، نبض به حالت طبیعی بازمی‌گردد. این نبض، نشان می‌دهد که حتی غده‌ای کوچک در گردن، می‌تواند کل بدن را آرام یا کند کند.
۱۸- نبض قابل‌مشاهده در بستر ناخن؛ نشانه‌ای از نارسایی آئورت
در بیماران مبتلا به نارسایی شدید دریچه آئورت، ممکن است نبضی غیرمعمول در بستر ناخن مشاهده شود. این پدیده را «علامت کوینکه» (Quincke’s Sign) می‌نامند. اگر انگشت را به‌صورت نیمه‌فشار دهید، جریان خون در بستر ناخن به‌صورت تپنده و هماهنگ با ضربان قلب ظاهر و ناپدید می‌شود. این علامت، ناشی از اختلاف فشار سیستولیک و دیاستولیک بسیار بالا در نارسایی آئورت است. یعنی در هر تپش، حجم زیادی از خون به‌شدت وارد شریان می‌شود و سپس سریع تخلیه می‌گردد. مشاهده این نبض نیاز به نور کافی و دقت دارد. این علامت اگر با نبض جهنده و صدای سوفل همراه باشد، تشخیص را قطعی می‌کند. در معاینه فیزیکی کلاسیک قلب، این علامت از نشانه‌های ارزشمند است. نبضی که در ناخن دیده می‌شود، گواهی‌ست از سیلابی که از قلب جاری‌ست.
۱۹- نبض دوقسمتی در فشار خون بالا با سفتی شریانی
در افراد مسن یا دارای فشار خون بالا، نبضی با دو قسمت متمایز حس می‌شود که به آن «نبض آناکروتیک» (Anacrotic Pulse) می‌گویند. این نبض با شروع کند و سپس اوج‌گیری ثانویه همراه است. علت اصلی آن، سفتی شریانی یا آترواسکلروز (Atherosclerosis) است که باعث ایجاد انعکاس موج فشار می‌شود. پزشک هنگام لمس این نبض، افزایش اولیهٔ آهسته و یک برجستگی در میانهٔ موج را حس می‌کند. این نوع نبض معمولاً در شریان کاروتید بهتر لمس می‌شود. در بیماران مسن با شریان‌های سفت و سخت، این نبض بسیار رایج است. گاهی در ترکیب با سوفل خشن آئورت دیده می‌شود. نبض آناکروتیک اگرچه به‌تنهایی بیماری خاصی را نشان نمی‌دهد، اما هشداری دربارهٔ وضعیت عروقی و خطرات آینده‌ست. این نبض، مثل نوشته‌ای نامرئی روی دیوارهٔ شریان‌هاست.
۲۰- نبض پارادوکسی در بارداری؛ نوسان فیزیولوژیک بی‌ضرر
در برخی زنان باردار، به‌ویژه در سه‌ماهه سوم، ممکن است نبضی شبیه نبض پارادوکسی دیده شود. این حالت به‌دلیل افزایش فشار داخل‌شکمی و تأثیر آن بر بازگشت خون و حجم‌زنی بطن چپ رخ می‌دهد. افت فشار سیستولیک خفیف هنگام دم ممکن است با قطع موقت صدای نبض همراه شود. این پدیده معمولاً فیزیولوژیک است و جای نگرانی ندارد. با این حال، باید از نبض پارادوکسی واقعی که در شرایط پاتولوژیک دیده می‌شود، تمایز داده شود. تفاوت اصلی در شدت کاهش فشار و همراهی با علائم بالینی‌ست. در غیاب تنگی نفس، درد قفسه سینه یا ادم، این نوع نبض نشانه بیماری نیست. پزشکان با تجربه، تغییرات بارداری را از وضعیت‌های پاتولوژیک به‌خوبی تفکیک می‌کنند. نبض در بارداری، همزمان با زندگی تازه، زبان بدن را به نرمی بازتعریف می‌کند.
