نخستین پایتخت هخامنشیان؛ پرسشی پرتکرار در جدول‌ها و نگاهی به شکوه باستانی پاسارگاد
در میان پرسش‌های تاریخی که در جدول‌های متقاطع فارسی دیده می‌شوند، یکی از مواردی که همواره تکرار می‌شود و ذهن علاقه‌مندان به تاریخ ایران را به چالش می‌کشد، پرسش مربوط به نخستین پایتخت هخامنشیان است. این پرسش کوتاه اما پراهمیت، اشاره به دوره‌ای طلایی در تاریخ ایران دارد که با نام کوروش بزرگ گره خورده است. نام «پاسارگاد» (Pasargadae) نه‌تنها کلید حل این سؤال است، بلکه دریچه‌ای به درک دوران باشکوه هخامنشیان و آغاز رسمی یک امپراتوری جهانی‌ست. پاسارگاد، به‌عنوان نخستین پایتخت رسمی این سلسله، نقشی بنیادین در شکل‌گیری ساختار حکومتی، فرهنگی و شهری ایران باستان ایفا کرد. اگرچه تخت‌جمشید شکوه بیشتری در اذهان عمومی دارد، اما جایگاه تاریخی پاسارگاد در آغاز راه بسیار حیاتی بوده است. پاسخ این سؤال محبوب جدول، نام شهری است که هنوز هم نشانه‌هایی از اقتدار و بینش سیاسی کوروش در آن دیده می‌شود: پاسارگاد.
در سال‌های اخیر، توجه به میراث باستانی ایران، به‌ویژه مکان‌هایی چون پاسارگاد، افزایش چشمگیری داشته است. بسیاری از پژوهشگران، مستندسازان و علاقه‌مندان به تاریخ، بارها درباره ساختار شهری، آرامگاه کوروش، و سبک معماری منحصربه‌فرد این شهر نوشته‌اند. همچنین این مکان در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده و نماد غرور ملی برای بسیاری از ایرانیان به‌شمار می‌رود. اهمیت پاسارگاد، تنها به لحاظ معماری و تاریخی نیست، بلکه از منظر مفهومی و فرهنگی نیز ارزشمند است. زیرا در آن، مفاهیمی چون صلح‌جویی، تساهل دینی، و احترام به دیگر اقوام به‌خوبی منعکس شده‌اند. برای درک بهتر این شهر کهن، باید لایه‌های مختلف تاریخی، اسطوره‌ای و جغرافیایی آن را بررسی کرد. حال، بیایید با دقت بیشتری به این مکان رازآلود و بنیادین در تاریخ ایران بنگریم.
Question: What was the first capital of the Achaemenid Empire?
Answer: Pasargadae
۱- پاسارگاد؛ شهری که کوروش بزرگ آن را ساخت
پاسارگاد (Pasargadae) به‌دست کوروش دوم، بنیان‌گذار شاهنشاهی هخامنشی، ساخته شد. این شهر در منطقه‌ای در نزدیکی امروزی شهرستان پاسارگاد در استان فارس قرار دارد. کوروش این مکان را نه‌تنها به‌عنوان مرکز سیاسی، بلکه به‌عنوان نماد وحدت اقوام گوناگون ایران برگزید. انتخاب مکانی نسبتاً دور از مرزهای دشمنان، نشانه‌ای از تدبیر استراتژیک کوروش بود. طراحی شهر نیز با بهره‌گیری از معماری بومی و اقتباس از سنت‌های بین‌النهرینی و ایلامی صورت گرفت. در واقع، پاسارگاد نخستین نمود ملموس تمدن هخامنشی است که پس از آن، در تخت‌جمشید به اوج رسید. آرامگاه کوروش نیز در همین شهر قرار دارد که ساخت آن نشانه‌ای از باور به جاودانگی فرمانروای عادل است. بنابراین، پاسارگاد را باید نه‌فقط یک پایتخت، بلکه یک مفهوم بنیان‌گذار در تاریخ ایران دانست. نام این شهر، با شخصیت و اندیشه کوروش درهم‌تنیده شده و همچنان ماندگار است.
۲- معماری پاسارگاد و آغاز سبک هخامنشی
معماری شهر پاسارگاد آغازگر سبکی شد که بعدها در ساخت تخت‌جمشید به کمال رسید. این سبک تلفیقی از معماری ایرانی، بین‌النهرینی و حتی برخی ویژگی‌های آناتولیایی بود. در پاسارگاد، عناصری چون ستون‌های بلند، تالارهای وسیع، ایوان‌های ستون‌دار (Columned Halls) و باغ‌های سلطنتی دیده می‌شود. «چهار باغ» یا چِهارباغ که بعدها در معماری اسلامی تکرار شد، در همین شهر پایه‌ریزی شد. نوع سنگ‌چینی، بهره‌گیری از مهندسی آبرسانی و طراحی مسیرهای شهری نیز نشان از دقت بالای برنامه‌ریزان دارد. معماران این شهر نه‌فقط به زیبایی بصری، بلکه به عملکرد و کارآمدی نیز توجه داشتند. ترکیب نظم، تناسب و وقار در معماری پاسارگاد، الگویی برای شهرسازی در دوره‌های بعدی شد. بنابراین، این شهر را باید آغازگر یک سنت معماری پایدار و هویتی دانست.
۳- آرامگاه کوروش؛ نمادی جهانی از پادشاهی عادلانه
آرامگاه کوروش بزرگ در پاسارگاد یکی از نمادین‌ترین سازه‌های باستانی جهان است. این آرامگاه ساده اما باشکوه، از بلوک‌های سنگی عظیم ساخته شده و شکلی شبیه به خانه‌های محلی مادها دارد. ارتفاع بنا حدود ۱۱ متر است و در بالاترین بخش آن، اتاقی کوچک قرار دارد که پیکر کوروش در آن به‌خاک سپرده شده است. آرامگاه با شش پله سنگی به‌سمت بالا می‌رود، که نماد صعود به مقام بالا و احترام شاهانه است. نکته جالب این است که اسکندر مقدونی پس از فتح ایران، به پاس احترام، دستور حفاظت از آرامگاه کوروش را داد. این بنا بعدها الهام‌بخش طراحی مقبره‌ها و آرامگاه‌های سلطنتی در نقاط دیگر جهان شد. حتی برخی نویسندگان غربی، آرامگاه کوروش را با مقبره‌های کلاسیک یونانی مقایسه کرده‌اند. این بنای تاریخی همچنان یکی از مقاصد اصلی گردشگری فرهنگی در ایران است.
۴- پاسارگاد در اسناد بین‌المللی؛ ثبت در یونسکو
در سال ۱۳۸۳ خورشیدی، پاسارگاد به‌عنوان نخستین اثر از دوران هخامنشی در فهرست میراث جهانی یونسکو (UNESCO World Heritage) به ثبت رسید. این ثبت، به‌دلیل ارزش‌های تاریخی، معماری و نمادین این شهر انجام شد. یونسکو پاسارگاد را نماد آغاز شهرسازی برنامه‌ریزی‌شده در ایران باستان معرفی کرد. همچنین تأکید شد که این مکان بازتاب‌دهنده نوعی حاکمیت عقل‌مدار، انسانی و صلح‌جویانه است. اسناد و گزارش‌های یونسکو به‌طور مفصل به نقش کوروش در پایه‌گذاری این شهر و نگاه تساهل‌آمیز او پرداخته‌اند. از دیدگاه بین‌المللی، پاسارگاد نماد احترام به تفاوت‌های فرهنگی و ساخت قدرت با اصول اخلاقی است. ثبت جهانی آن، به معنای تعهد جهانی برای حفاظت و ترویج شناخت از آن است. به‌همین دلیل، پژوهش‌های متعددی به زبان‌های مختلف درباره این مکان منتشر شده‌اند.
۵- پاسارگاد در فرهنگ معاصر و بازنمایی‌های هنری
پاسارگاد در دهه‌های اخیر به‌نوعی در حافظه جمعی ایرانیان بازگشته است. فیلم‌سازان، شاعران و نویسندگان بسیاری از این مکان الهام گرفته‌اند تا مفاهیمی چون آزادی، عدالت و وحدت را در آثار خود بازتاب دهند. در مستندهایی چون «کوروش، پادشاه صلح» (Cyrus: The King of Peace) به نقشی که پاسارگاد در تکوین ایده‌آل‌های سیاسی داشته اشاره شده است. در شعر معاصر فارسی نیز، آرامگاه کوروش گاه به‌عنوان مزار پدر ایران زمین توصیف می‌شود. همچنین در رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی، تصاویر این بنا همراه با نقل‌قول‌هایی از منشور حقوق بشر کوروش دست‌به‌دست می‌شود. این امر نشان می‌دهد که پاسارگاد فراتر از یک اثر باستانی، به بخشی از هویت ملی تبدیل شده است. به‌عبارتی، این شهر در مرز میان تاریخ و اسطوره ایستاده و هنوز با ما سخن می‌گوید.
