فیلم «نیمه‌شب در پاریس» – Midnight in Paris – بررسی و نقد و تحلیل

چند شب پیش تازه‌ترین فیلم «وودی الن»، یعنی «نیمه‌شب در پاریس» یا Midnight in Paris را دیدم.

به مانند غذای خوشمزه‌ای که از بیم تمام‌شدنش، آرام آرام مزه مزه‌اش می‌کنیم و مانند کتابی که خوبی که وقتی به فصل‌های آخرش می‌رسیم، کندتر مطالعه‌اش می‌کنیم، دوست نداشتم فیلم زود تمام شود.

البته سلیقه‌ها و علایق به خصوص در مورد فیلم متفاوت هستند، برای دوست داشتن فیلم نیمه‌شب در پاریس هم باید بیننده زمینه خاص خود را داشته باشد. از این حیث ممکن است، از دید کسی نیمه‌شب در پاریس، یک کمدی معمولی باشد و از دید دیگری یک شاهکار.

رویکرد منتقدان به فیلم نیمه‌شب در پاریس، بسیار خوب بوده است و آمار فروش هم نشان می‌دهند که این فیلم یکی از موفق‌ترین فیلم‌های وودی الن بوده است.

وودی الن که در سال‌های اخیر و بعد از فیلم «وکی کریستینا بارسلونا»، دل از منهتن -جایگاه محبوب فیلمسازی‌اش- کنده است، این بار به پاریس رفت، تا فیلمی به یادماندنی بسازد.

فیلم با تصاویری زیبا و کارت پستالی از پاریس شروع می‌شود، تصاویری که با نمایش پاریس زیبا در زیر باران و منظره شب‌های پاریس به اوج می‌رسند، تصاویری که زیبا هستند، اما در عین حال باعث انتقاد برخی‌ها شده، چرا که آنها معتقدند وودی الن آگاهانه، زشتی‌های ناگزیر حاشیه همه شهرهای بزرگ را حدف کرده و تنها در پی نمایش زیبایی مناطق توریستی و همچنین گذشته شهر بوده است.

داستان کلی فیلم: نویسنده‌ای در تلاش برای تمام کردن کتاب‌اش همراه نامزد و والدین نامزدش به پاریس می‌رود، بلکه به یاری جادوی این شهر فرهنگی بتواند در حال و هوای بهتری، موفق‌تر باشد …

اوون ویلسون در این فیلم نقش «گیل» یعنی همان نویسنده را بازی می‌کند. فیلم هنرپیشه افتخاری غیرمنتظره‌ای هم دارد: کارلا برونی، همسر رئیس‌جمهور فرانسه که در این فیلم در نقش راهنمای شهر حضور کوتاهی دارد.

موضوع کلی این فیلم درباره فلسفه نوستالژی است: چرا خیلی از ماها از اکنون خود راضی نیستیم و با تصور کردن خود در گذشته، حس خوشایندی به ما دست می‌دهد؟

نتیجه‌گیری کلی فیلم این است که وقتی ما خود را در گذشته، حتی در گذشته‌ای که عملا در نزیسته‌ایم، خوشبخت‌تر حس می‌کنیم، این حس و حال در واقع به خاطر نارضایی ما از شرایط حاضرمان یا ناتوانی ما برای استفاده از فرصت‌های حاضر یا تطابق با زمانه است.

اما نیمه‌شب در پاریس برای برانگیختن حس نوستالژی «گیل» و همچنین بیننده، دوره جالبی را انتخاب می‌کند و من و شما را به پاریس سال‌های دهه بیست میلادی می‌برد. پاریسی زیبا، مملو از غول‌های دنیای هنر و ادبیات، با کافه‌هایی پرنشاط که در ان شب‌ها هنرمندها با هم دیدار می‌کنند.

تصور نفس کشیدن در هوا و محیطی که در آن اسکات فیتز جرالد، ارنست همینگوی، پابلو پیکاسو، سالوادور دالی، تی اس الیوت و لوئیس بونوئل هم نفش می‌کشند و فراتر از آن هم صحبت شدن با آنها، بسیار هیجان‌انگیز است. الن ما را با یک نقب نوستالژیک از پاریس مدرن به چنان پاریسی می‌برد.

اما پیش از وودی الن، من با یکی از کتاب‌های همینگوی که با عنوان «پاریس، جشن بیکران»، سفر نوستالژیکی به آن دوره و زمانه داشتم، شاید خواندن همین کتاب باعث شده است که دیدن فیلم نیمه‌شب در پاریس این قدر برایم جالب باشد.

کتاب «پاریس، جشن بیکران» توسط فرهاد غبرایی ترجمه شده است. ناشر این کتاب، «کتاب خورشید» است. کتاب را می‌توانید از اینجا سفارش بدهید.

پاریس جشن بیکران، یادگار همینگوی از پاریس دهه ۲۰ و ارزشمندترین بخش از دست‌نوشته‌های بر جای مانده از اوست که اول بار پس از مرگش منتشر شد و به سرعت در میان پرفروش‌ترین کتاب‌هایش جای گرفت. ماریو بارگاس یوسا کتاب را «طلسمی جادویی» می داند که «هر فصلش داستان کوتاهی است آراسته به حسن‌های بهترین داستان‌های همینگوی»، داستان‌هایی چنان سرزنده و شفاف که زندگی منظم و پرشتاب نویسنده‌اش را پیش چشم خواننده به تصویر می‌کشند ، تصاویری از روزهایی که شهرت در گوشه و کنار پاریس در انتظار همینگوی جوان بود.

«کوری استول» در نقش همینگوی در این فیلم یکسره جملات قصار به زبان می‌آورد، جملاتی که حاکی از تجارب فراون ارزشمند اوست، در این فیلم ما او را در اوج جوانی و پختگی می‌بینیم. «کول پورتر» در نیمه‌شب در پاریس، در سکانسی در حال خواندن ترانه مشهور Let’s Do It دیده می‌شود، ترانه‌ای که بارها خوانندگان دیگر هم آن را بازخوانی کرده‌اند.

آدریان برودی با گریمی مختصر بسیار به دالی شبیه شده است. در این میان و در انبوه شخصیت‌های مشهور بازسازی شده، ماریون کوتیلارد در نقش آدریانا، معشوقه پیکاسو، خوب می‌درخشد و دلفریبی می‌کند.

فیلم در انتها می‌خواهد ما را قانع کند که آدم زمانه خود باشیم و با پیدا کردن جلوه‌هایی از خوشی‌های گذشته، بیش از حد با نوستالژی عرصه را بر خود تنگ نکنیم. نوستالژی چیزی نیست که منحصر به آدم‌های دوره ما باشد، برای پاریس دهه بیست دل‌تنگی می‌کنید؟ جالب است بدانید که پاریسی‌های آن دوره باشکوه هم برای پاریس دوره طلایی دلتنگ بودند و آدم‌ها پاریس دوره طلایی هم سودای بودن در پاریس دوره رنسانس را در دل می‌پرواندند!

وقتی داشتم این پست را در مورد نیمه‌شب در پاریس می‌نوشتم، می‌خواستم به مطلبی که مدت‌ها پیش در «یک پزشک» در مورد نوستالژی نوشته بودم، ارجاع بدهم که متوجه شدن در هنگام انتقال مطالب وبلاگ از «ام تی» به وردپرس، این مطلب حذف شده است، خوشبختانه مطلب را پیدا کردم. به نظرم بد نیست که در همین جا کل مطلب را بیاورم، پس در انتها بیایید با هم بررسی کنیم که اصلا واژه نوستالژی از کجا آمده و چه سابقه‌ای دارد:

پرونده‌ای برای نوستالژی
اصطلاح جذاب نوستالژی nostalgia از دو کلمه یونانی ساخته شده است: nostos که به معنی بازگشت به خانه است و algia که معنی «درد» می‌دهد. واژه‌نامه انگلیسی آکسفورد، نوستالژی را شکلی از دلتنگی که ناشی از دوری طولانی از زادگاه است، تعریف کرده است. نوستالژی nostalgia را می‌توان به طور خلاصه یک احساس درونی تلخ و شیرین به اشیا، اشخاص و موقعیت‌های گذشته، تعریف کرد. معنی دیگر نوستالژی دلتنگی شدید برای زادگاه است.

اگر در کتاب‌های ادبی و علمی تاریخی جستجو کنید، نمی‌توانید نشانی از واژه نوستالژی را پیدا کنید، چرا که نوستالژی حاصل یک واژه‌سازی است.

نخستین بار یک پزشک سوئیسی به نام «جوهانس هوفر» در مقاله‌ای که برای توصیف حالات روحی دو بیمار منتشر کرد، این واژه را ساخت و به کار برد. این مقاله دقیقا در تاریخ 22 ژوئن 1688 نوشته شده بود. یکی از بیماران دکتر هوفر، دانشجویی از شهر «برن» بود که به «بازل» آمده بود و بیمار دیگر این پزشک یک خدمتکار بود. هر دوی این افراد بعد از بازگشت نزد خانواده‌شان کاملا بهبود یافتند.
البته در روانپزشکی امروز، اصطلاح صحیح برای اشاره به مشکل این بیماران «اختلال انطباقی» است. در عین حال مواردی از بیماری‌ها و اختلالات هم در میان نظامیان سوئیسی که در خارج کشور خدمت می‌کردند، مشاهده می‌شد، در ابتدا تصور می‌شد که شاید حالات روحی- بدنی این سربازان، به علت یک مسئله فیزیولویک و یا ناشی از سفر به مناطق با ارتفاع کمتر باشد.

یک قرن بعد از چاپ مقاله «هوفر»، بین سال‌های 1789 تا 1815، شرایط به گونه‌ای شد که تعداد مهاجران و سربازان دور از وطن به شدت افزایش یافت و تعداد موارد بیمارانی که در ان زمان «بیماری نوستالژی» برای آنها تشخیص داده می‌شد، چند برابر شد. اما در این زمان پزشکان و به خصوص پزشکان ارتشی، تجربه بالینی بیشتری پیدا کرده بوند. آنها به تجربه آموخته بودند که چگونه این اختلال را تشخیص دهند و آن را روان‌درمانی کنند و به این وسیله یک یادآوری خوشایند خاطرات گذشته را در بیمارانشان ایجاد کنند. «بارون پرسی»، یکی از این پزشکان می‌نویسد: «درمان این بیماری باید روحی و نه دارویی باشد، تجربه نشان داده است که تجویز دارو جز بدتر کردن علایم کار دیگری نمی‌کند.» بعد از سال 1830، سبک و سیاق کار پزشکان تفاوت بسیار پیدا کرده بود، آنها برای تشخیص و درمان بیماری‌ها از آسیب‌شناسی و کشف میکروارگانیسم‌های مسبب بیماری‌ها بهره می‌بردند. اما مسلما نه اتوپسی و نه میکروسکوپ نمی‌توانست کمکی به تشخیص و درمان بیماری افرادی کند که وسواس فکری زیادی برای بازگشت به زادگاه داشتند.

نوستالژی و فیلسوفان
گرچه نوستالژی در ابتدا یک اصطلاح پزشکی بود، ولی به زودی توجه فیلسوف‌ها را هم به خود جلب کرد. هالر در مورد آن مقاله‌ای در دانشنامه Diberot نوشت. روسو شرح داد که چگونه یک ملودی می‌تواند به صورت همه‌گیر برانگیزاننده میل شدید بازگشت نوستالژی در میان سربازان سوئیسی شود. کانت باور داشت که نوستالژی یک بیماری ناشی از تبعید نیست، بلکه فقر مسبب آن است و دارایی و موفقیت‌های اجتماعی می‌تواند آن را از بین ببرد.

ورود نوستالژی به دنیای ادبیات
با گذشت 50 سال رفته رفته، اصطلاح نوستالژی از متن‌های پزشکی ناپدید شد و دیگر برای توصیف اختلالات بیماران به کار نرفت، اما در همین زمان رفته رفته وارد دنیای ادبیات شد. نوستالژی در ادبیات یک بیماری نبود بلکه به احساسات رمانتیک و غم دیر متولد شدن اشاره داشت.

«نوستالژی در زبان ادبی عصر رمانتیک فرانسه در آثار هوگو، بالزاک و بودلر معنای مختلفی به خود می گیرد. در آثار هوگو به معنی درد سوزان دوری از وطن، در آثار بودلر به معنی اشتیاق به سرزمین‌هایی بیگانه، اشتیاق برای چیزهای از دست رفته و سرانجام در آثار سارتر به معنی در حسرت یا اشتیاق هیچ بودن. در آغاز قرن بیستم نوستالژی از یک سو به معنی بی‌وطنی جغرافیایی انسان سر بیرون می‌آورد.»

ژان ژاک روسو، در مورد نوستالژی سربازان سوئیسی بعد از شنیدن یک ملودی خاطره انگیز نوشته شده بود. مارسل پروست در رمان در جستجوی زمان از دست رفته می‌نویسد که چگونه قهرمان داستانش بعد از نوشیدن یک چای و نوشیدنی خاص به یاد گذشته و دوران کودکی‌اش همراه با عمه‌اش می‌افتد، گذشته شیرینی که در آن یک کودک خوشبخت بود و نه یک مرد بالغ بیزار از دنیا.

«شاید بتوان رمان «جهالت» میلان کوندرا را به عنوان تازه‌ترین نمونه از یک اثر نوستالژیک نام برد. می‌بینیم که بسیاری از آثار مهم ادبیات جهان نوستالژی را درون‌مایه کار خویش قرار داده‌اند.» در عین حال می‌توان شواهد نوستالژی برانگیخته شده از منظره‌ها، طعم‌ها و بوهای یادآورکننده کودکی را به کرات در رمان‌ها و اتوبیوگرافی‌های نویسندگان داخلی و خارجی دید و جستجو کرد. یک نویسنده آمریکایی به نام Fisher.K.F.M سرآمد دیگر نویسندگان در نوشتن کتاب‌هایی در مورد نوستالژی ناشی طعم است.

لرد بایرون: « اوقات خوش گذشته، همه اوقاتی که قدیمی شوند، خوب هستند.»
آلبر کامو: « کسانی که برای اوقات خوش گذشته، مویه می‌کنند، به چیزهایی که دوست دارند، دست یابند، اشاره می‌کنند و نمی‌توانند احساس بدبختی‌شان را نه تسکین دهند و نه خاموش کنند.»

نوستالژی و سینما
اگر در سایت imdb جستجو کنید، می‌بیند که فیلم‌های متعددی با عنوان نوستالژی ساخته شده‌اند، اما بی‌شک مشهورترین فیلم با این عنوان ساخته کارگردان مشهور روسی به نام آندری تارکوفسکی است.او در فیلم نوستالژی ساخته سال 1983، یک شاعر روسی را به تصویر می‌کشد که برای نوشتن زندگی‌نامه یک آهنگ ساز روسی به ایتالیا رفته است و در آنجا برای روسیه احساس دلتنگی زیادی پیدا می‌کند. فیلم نوستالژی نخستین ساخته تارکوفسکی در خارج روسیه و به زبان غیر روسی بود.

نوستالژی و دنیای موسیقی
خوانندگان زیادی در سبک‌های پاپ و راک، ترانه‌هایی با نام نوستالژی داشته‌اند که می‌توانید آنها را با جستجویی ساده در سایت‌های جستجوی ترانه بیابید. یانی هم قطعه‌ای دارد با نام نوستالژی.