آیا کسانی را که در تابلوی شام آخر لئوناردو داوینچی حضور دارند، می‌شناسید؟
آیا شما می‌توانید حواریون مسیح (ع) را در تابلوی لئوناردو داوینچی تعیین هویت کنید؟
تقریبا همه تابلو و یا کپی این نقاشی لئوناردو داوینچی را با نام «شام آخر» دیده‌اند. این اثر در کتابهای هنری فراوانی چاپ شده و عکس یا پوسترهایی از آن بر دیوار منازل نصب است. همچنین در کارت پستالها و معماهای تصویری Puzzle مورد استفاده قرار گرفته است. به خاطر می‌آورم، زمانی که کودکی بیش نبودم یک کپی از این تابلو، در اتاق نشیمن منزلمان به دیوار آویخته شده بود که مادرم آن را با کمک اعداد راهنما به تصویر کشیده بود.
واقعیت این است که هربار با این اثر برخورد می‌کردم همیشه از خود می‌پرسیدم اصل این تابلو کجاست؟ و آیا شناسایی دقیق حواریون امکان‌پذیر است؟ با مطالعه دو کتاب راجع به لئوناردو داوینچی نوشته جک واسرمن و شام آخر لئوناردو داوینچی نوشته لومن مارتین وینتر و هریسون کی‌نی ، به چند جواب برای سو الاتم رسیدم. نقاشی اصلی در سالن غذاخوری
کلیسای «سانتا ماریا دل‌گرازی» در شهر میلان به اتمام رسیده است. اگرچه شایع است این اثر یک نقاشی دیواری (فرسک) است، ولی گزارش شده لئوناردو آن را با روغن مایع و تخم‌مرغ بر گچ خشک آزمایش کرده است. به همین دلیل کار اصلی این همه خراب شده و قبل از مرگ لئوناردو (در تاریخ ۱۵۱۹) شروع به پوسته پوسته شدن کرده بود. و تنها کسی که از هویت حواریون اطلاع درستی داشته شخص لئوناردو بوده است، بنابراین در این مورد هرچه نوشته شود واقعیت ندارد. نوشته‌های من نیز در این باره براساس جمع‌بندی‌هایی است که از کتابهای مرجع مربوط به انجیل دارم. طراحیهای مقدماتی لئوناردو برای این تابلو، در این زمینه من را یاری کرده‌اند.
برای طراحی این صحنه باشکوه، لئوناردو لحظه‌ای را انتخاب می‌کند، که طی آن حضرت مسیح (ع) خیانت یکی از حواریون خود را اعلام می‌دارد. اطلاع از لحظهٔ موضوع در این صحنه، ما را در شناخت حواریون و حالات آنها راهنمایی می‌کند که با مراجعه به تصویری از چپ به راست از این قرار است:
۱-بارتولومیو
شناخت حواریون دیگر از این یک نفر راحت‌تر انجام می‌گیرد و در واقع او را با «روند کنارگذاری» پس از دیگران شناسایی کرده‌ایم. ضمنا چون کپی دیگری از این تابلو توسط لئوناردو در پونته کاپریاسکا انجام شده که نام حواریون را مطرح کرده است، و در نتیجه، منبعی برای نامگذاری حواریونی که از شهرت کمتر برخوردارند، در دست داریم.
۲-جیمز کوچک
دانشمندان معتقدند که این فرد جیمز است، زیرا در متون سنتی آمده که جیمز خیلی شبیه حضرت مسیح (ع) بوده است. همین شباهت و دوگانگی نیز می‌تواند گویای علت اصلی بوسهٔ جوداس بر مسیح (ع) باشد، که در مقابل صحن سربازان باید صورت می‌گرفت.
در اینجا جیمز بر شانه پیتر ضربه‌ای می‌زند انگار که می‌پرسد آیا آنچه که من از صحبتهای حضرت می‌فهمم، دقیقا همان چیزی است که او می‌گوید؟
۳ و ۵-آندرو و پیتر
حدس ما در شناسایی یکی از این دو نفر برای فرد دوم نیز صادق است. در مقابل این دو، ظرفی از ماهی قرار دارد که سمبل ماهیگیر بودن آنهاست. تفاوت بین پیتر و آندرو فقط در سن آنهاست. چون از قرار پیتر بزرگتر از آندرو بوده است. در این تابلو آندرو دستهایش را بالا برده و به مسیح می‌نگرد درحالی که در دست راست پیتر چاقویی قرار دارد و انگار که به جان می‌گوید: سوال کن که خائن کیست؟
۴-جوداس
در دست راست این حواری یک کیسهٔ کوچک پول است. در انجیل آمده که جوداس خزانه‌دار گروه بوده است. این شخصیت در جهت مخالف حضرت مسیح (ع) خود را کنار می‌کشد، ولی دست دیگرش به‌طرف نان می‌رود که سخنان مسیح (ع) را در این رابطه تأیید می‌کند، که گفته‌اند: «خائن از همین ظرف نان خواهد خورد.»
۶-جان
دانشمندان به این نتیجه رسیده‌اند که مسیح (ع) به جان حواری خیلی علاقمند بوده است، بنابراین‌جای تعجب ندارد که جان دقیقا در سمت راست مسیح (ع) نشسته باشد.
۷-مسیح (ع). تصویر مرکزی مربوط به حضرت مسیح (ع) است و حضور این ناجی را لئوناردو داوینچی با پنجره بزرگی که مستقیما در پشت‌سر او قرار داده است، مورد تأکید قرار می‌دهد. از این پنجره نور خورشید به داخل می‌تابد. در اینجا حضرت عیسی (ع) به‌طور کاملا واضح و مشخصی ظاهر می‌شود و شانه‌هایش چون دیگران به افراد همجوار تنه نمی‌زند.
۸-توماس
در دو کتابی که از آنها در اول این مقاله نام بردم، بدون اشاره به جزئیات مطلب، آمده است که این فرد توماس است. نویسندگان این دو کتاب براین نکته توافق دارند، که توماس به گونه‌ای کنجکاوانه به جلو خم شده است، گویی سعی دارد تا اطلاعات مشروح‌تری از قضیه به دست آورد.
۹-جیمز بزرگ
هرچند که در مورد هویت این حواری نیز اطلاعات زیادی موجود نیست، ولی می‌توان به سهولت نتیجه‌گیری کرد که فرد همجوار مسیح (ع) قاعدتا باید کسی باشد که نقش عمده‌ای در جریان زندگی این ناجی بازی کرده است. جیمز به همراه برادرش جان و پیتر، هرسه، در هنگام معراج حضرت حاضر بوده‌اند. علاوه‌براین سه نفر، آندرو نیز جزء اولین حواریون مسیح محسوب می‌شود. اگر بپذیریم که این شخصیت کسی جز جیمز نیست، آنگاه سفارش ما در جیمز و جان براساس انجیل ماتیوی قدیس درست از آب درمی‌آید، زیرا او همیشه می‌خواست که پسرانش در طرفین مسیح (ع) جای داشته باشند. در این تابلو جیمز دستش را بلند می‌کند و می‌گوید: خائن کیست؟ من هستم.
۱۰-فیلیپ
تعیین هویت این حواری همچون بارتولومیو، مشکل است. به نظر می‌آید پس از نامگذاری دیگران این فرد فیلیپ باشد، که در حالتی از اعتراض برای ثبوت بیگناهی خود تقریبا به گریه درآمده است.
۱۱ و ۱۲ و ۱۳-ماتیو، تادئوس و سیمون
نامگذاری این سه نفر حواری بر اساس تابلویی انجام می‌گیرد که در پونته کاپریاسکا یافت شده است. این تابلو، آنها را در حال صحبت با یکدیگر نشان می‌دهد. انگار که از همدیگر می‌پرسند: شنیدی که حضرت مسیح چه گفت؟
البته هیچ مدرک معتبری وجود ندارد تا ثابت کند این شناسایی کاملا دقیق بوده است. شواهد تصادفی نیز باعث این استنباط بوده‌اند، بحثهای مستدل دیگری را نیز می‌توان در راستای تعیین جایگاه خاص حواریون ارائه داد.
حال که به این تابلو نگاه می‌کنید شاید بتوانید متوجه احساسات حواریون در چهره‌هایشان شوید و آن شب را بهتر درک کنید و مسایلی را که در آن شام آخر مطرح شد بهتر بفهمید و اینکه افراد حاضر در این شام چگونه عمیقا تحت تأثیر این حادثهٔ عظیم قرار گرفتند.
نوشتهٔ کیت کیدر
چاپ شده در مجلهٔ کاتو لیک دایجست جولای ۱۹۹۳
ترجمهٔ مینو اسعدی
نشریه جلوه هنر – بهار ۱۳۷۷