تاریخچه داستان علمی – پیشگامان داستان علمی – تخیلی

ظهور داستان علمی تنها هنگامی امکان پذیر شد که خود علم مدرن به خصوص انقلاب های علمی در ستاره شناسی و فیزیک پدیدار شد. جدا از ژانر قدیمی ادبیات خیالی یا فانتزی به این پیشگامان در حیطه داستان علمی می توان اشاره کرد: سفر های خیالی به ماه در قرن هفدهم، برای اولین بار در کتاب «رویا» (Somnium) (۱۶۳۴) اثر یوهانس کپلر، ستاره شناس و ریاضیدان مشهور و سپس در کتاب «تاریخ کیهانی حکومت ها و امپراتوری های ماه» (۱۶۵۶) اثر سیرانو دوبرژراک، سفر فضایی در کتاب «میکرومگا» (Micromegas) (۱۷۵۲) نوشته ولتر، فرهنگ بیگانه در «سفر های گالیور» (۱۷۲۶) اثر جاناتان سوئیفت و عناصر علمی- تخیلی در داستان های قرن نوزدهمی ادگار آلن پو، ناتائیل هاثورن، فیتز- جیمز اوبراین. در شعر رمانتیک قرن نوزدهم نیز تخیلات نویسندگان به مناظری از جهان های دیگر و آینده های دور گسترش پیدا می کند مانند: شعر Locksley Hall اثر آلفرد لرد تنیسون. اما بارز ترین نمونه در میان این داستان های قرن نوزدهم از این لحاظ داستان «فرانکشتاین» اثر مری شلی است که در سال ۱۸۱۸ منتشر شد.

داستان های علمی اولیه

نشان اروپایی داستان علمی به معنای خاص آن در حدود انتهای قرن نوزدهم با رمانس های علمی ژول ورن آغاز شد که علم در آن بیشتر در سطح اختراع مطرح می شد و نیز رمان نقد اجتماعی با جهت گیری علمی نوشته اچ جی ولز.

سرآرتور کانن دریل گرچه بیشتر به خاطر داستان های پلیسی اش شناخته می شود، اما داستان های علمی هم نوشته است.

تکوین یافتن داستان  علمی در آمریکا به صورت یک گونه ادبی خودآگاه به سال ۱۹۲۶ و بنیانگذاری مجله «داستان های شگفت انگیز» (Amazing Stories) توسط «هوگو گرنس بک» بازمی گردد.

این مجله انحصاراً به داستان های علمی- تخیلی اختصاص داشت. از آنجایی که او به خاطر انتخاب اصطلاح جایگزین «Scientifiction» برای توصیف این ژانر در حال تکوین مشهور است، نام او و اصطلاح «ساینتی فیکشن» به نحوی تنگاتنگ به هم مربوط شده اند. چنین ساینتی فیکشن هایی که در مجله «داستان های شگفت انگیز» و سایر مجلات عامه پسند که موفقیتی عظیم و فزاینده یافتند به چاپ می رسیدند، جزء ادبیات جدی به حساب نمی آمدند و آنها را آبکی و جنجالی می شمردند.

عصر طلایی داستان علمی: «مجله استاندینگ»

در سال ۱۹۳۷ جان دبلیو کمپبل جونیور عهده دار سردبیری مجله «Astounding Science Fiction» شد، مجله ای که در سال ۱۹۳۰ بنیاد  شده بود. او که فردی سختگیر و کمال طلب بود راه را برای چاپ داستان های نویسندگان برجسته علمی- تخیلی آینده مانند ایزاک آسیموف، آرتور سی کلارک، رابرت هاین  لاین گشود و به تدریج داستان علمی منزلتش به عنوان یک گونه داستانی جدی را به دست آورد.

خطر کردن نویسندگان دیگری که انحصاراً نویسنده داستان علمی نبودند در این حوزه، به احترام آن افزود. نویسندگانی مانند کارل چاپک، آلووس  هاکسلی و سی  اس  لوئیس و بعد ها ری برادبری و کورت ونه گات.

دوران پس از جنگ و عصر نوین داستان علمی

پس از جنگ جهانی دوم محبوبیت داستان علمی اوج گرفت و برخی آثار علمی- تخیلی به کتاب های پرفروشی بدل شدند.

عصر نوین داستان علمی از میان دهه ۱۹۶۰ با عامه پسند شدن ژانر داستان علمی غیر دقیق (Soft SF) شروع شد. شروع این عصر را تقریباً می توان با انتشار جلد اول رمان «تلماسه» (Dune) اثر فرانک هربرت در سال ۱۹۵۶ معادل دانست. «تلماسه» یک اثر تخیلی پیچیده، پر از جزئیات و فشرده بود که دسیسه های سیاسی را در کهکشانی در زمان آینده، عقاید مذهبی غریب و رازورزانه، زیست بوم سیاره بیابانی «آراکیس» به تصویر می کشید. در همان حال در سال ۱۹۶۶ داستان «سفر ستاره  ای» (Star Trek) اثر جین رادنبری به صورت سریال تلویزیونی درآمد و مخاطبان گسترده ای را به خود جلب کرد. این سریال جهانشمولی و برابری انسان ها را تبلیغ می کرد و شخصیت های آن از جمله شامل یک افسر جذاب سیاه پوست، یک افسر روسی (آن زمان دوره اوج جنگ سرد بود)، یک افسر آسیایی و حتی یک افسر بیگانه بود.

در طی این سال ها تعداد نویسندگان و خوانندگان داستان علمی، وسعت موضوعات مورد توجه آن، عمق بررسی موضوعات، پیچیدگی زبان و تکنیک ادبی و خودآگاهی سیاسی و ادبی این نوشته ها افزایش یافت.

در طول دهه های ۶۰ و ۷۰ نسل دوم داستان ها و فیلم های علمی، تخیلی اصیل یا مردم پسند شروع به ظهور کردند که از مهمترین آنها می توان به «۲۰۰۱: یک ادیسه فضایی» (۱۹۶۸)، THX1138 (۱۹۶۹)، برخورد نزدیک از نوع سوم (۱۹۷۷) و جنگ ستارگان (۱۹۷۷). موفقیت فیلم جنگ ستارگان به خصوص تاثیر گذار بود چرا که برای چندین سال پس از نمایشش باعث اوج گیری علاقه عمومی به همه اشکال داستان علمی شد، هر چند در سال های اخیر این علاقه تا حدی فروکش کرده است. ادبیات علمی- تخیلی به شدت از این اوج گیری علاقه عمومی منتفع شد و عناوین کتاب های علمی- تخیلی یا فانتزی در طول دهه ۱۹۸۰ بار ها در فهرست کتاب های پرفروش قرار گرفتند. نهایتاً علاقه فرهنگی به ادبیات علمی- تخیلی با خستگی مشتریان، لبریز شدن بازار و رقابت از جانب سایر ابزار های سرگرمی نزول پیدا کرد.

امروزه کتاب علمی- تخیلی یا فانتزی ناب تنها گاه به گاه در فهرست پرفروش ها قرار می گیرند، گرچه در مجموع نسبت به گذشته داستان های علمی- تخیلی یا فانتزی بیشتری منتشر می شوند. از طرف دیگر مجلات ادبیات علمی- تخیلی در طول ۵۰ سال گذشته دستخوش نزولی پیش رونده و مداوم بوده اند.

تاثیر فانتزی بر ژانر علمی- تخیلی باعث ایجاد داستان هایی شد که امروزه آن را فانتزی علمی می نامند. عوامل دخیل در این تحول از جمله آگاهی از غیرعقلانی بودن و توضیح ناپذیری، نیروی دگردیسی دهنده زبان و قدرت اسطوره در ساماندهی تجربه بود. جنگ ستارگان مهمترین مثال از این گرایش است.

پیچیده شدن فزاینده فکری این گونه ادبی و تاکید بر موضوعات اجتماعی و روانشناختی گرایش به داستان علمی را در میان مردم کتابخوان تشدید کرده. داستان علمی ابعاد بین المللی یافت. در اتحادیه شوروی سابق و کشور های اروپای شرقی آن زمان گسترده شد و در آن کشور ها اغلب به عنوان وسیله ای برای انتقاد سیاسی که در سایر فرم های ادبی امکان انتشار بی خطر نداشت به کار رفت. نویسنده لهستانی استانیسلاو لم یکی از نویسندگان علمی- تخیلی غیر انگلیسی زبانی بود که خارج از کشور موطنش شهرت یافت. اکنون نقد جدی آثار این گونه ادبی رایج است و داستان علمی در دانشگاه ها و کالج هم به عنوان ادبیات و هم از لحاظ چگونگی ارتباط برقرار کردن آن بین علم و جامعه مورد مطالعه قرار می گیرد.

منبع: ویژه‌نامه علم و خیال روزنامه شرق – اسفند 1384