تاریخچه قلیان در ایران
از زمان آغاز مصرف دخانیات در ایران، محبوب‌ترین آلت استعمال دخانیات در ایران قلیان بوده است که در هند به آن حقه (به معنی گوی و ظرف شیشه ای)، و در کشورهای عربی نارگیله یا شیشه می‌گویند. تمام افراد خارجی که در دوران صفوی به ایران آمده‌اند، از قلیان به عنوان شیئی نادر یاد کرده‌اند که در هیچ کجای غرب وجود ندارد. برخی نیز اظهار داشته‌اند که این وسیله در هند هم مورد استفاده بوده است.
البته قلیان به احتمال زیاد بسیار پیش‌تر از سده‌ی شانزدهم م. وجود داشته است. به نظر می‌رسد در اتیوبی، در سده‌های سیزدهم و چهاردهم م. از نوعی قلیان برای استعمال حشیش استفاده می‌شده است. اما جزئیات امر در این زمینه از دست رفته است و ما در مورد انتقال احتمالی آن فراتر از آفریقای شرقی هنوز در ابهام هستیم.
ضمن این که اکثر ایرانیان و بسیاری از محققان، چه ایرانی و چه غیرایرانی، معتقدند قلیان اختراعی ایرانی است که از آنجا به قسمت‌های دیگر خاورمیانه رفته است. به نظر می‌رسد روند تکاملی قلیان نیز مؤید این قضیه است. تصویری از قلیان ایرانی در قدیمی‌ترین دانش نامه‌ی موجز اروپایی در زمینه‌ی تنباکو، به نام تنباکوشناسی، نوشته‌ی یوهان نئاندر، که در سال ۱۶۲۲م. در هلند به چاپ رسیده، آمده است. همچنین تصویر قلیان در طرح‌ها و نقاشی‌های متعدد ایرانی اوایل سده‌ی هفدهم م. که توسط رضا عباسی و شاگردش محمد قاسم تبریزی کشیده شده، دیده می‌شود.
برعکس آنچه انتظار می‌رود، این تصاویر از نوع ادوات ساده و ابتدایی نیستند که با پوست نارگیل (که احتمالا نخستین چیزی است که قلیان از آن ساخته شد) سرهم‌بندی شده باشند بلکه ابزاری هستند که بسیار دقیق و ظریف ساخته شده‌اند. هنرمندی و مهارت بسیار بالا در ساخت قلیان نشان از روند نسبتا طولانی پیشرفت فن‌آوری و اصلاحات زیبایی‌شناسانه دارد و به نظر می‌رسد، اگر نگوییم در تأیید آن شعر قدیمی است، ولی دست کم نشان دهنده‌ی دوره‌ی نسبتا طولانی تکوین آن است.
قلیان، بی‌شک، به مرور زمان دارای معنا و مفهوم ایرانی شد. قلیان‌های رایج در سده‌ی هجدهم م. در مصر کریم خان نامیده می‌شد، نامی که از نام فرمانروای ایرانی آن دوره برداشته شده بود.
جدی‌ترین بحث درباره‌ی پیشگامی ایرانیان در به کارگیری قلیان داستانی است که می‌گوید نخستین کسی که دود تنباکو را از ظرف آبی گذراند پزشک و ادیب ایرانی به نام ابوالفتح گیلانی بوده است. با این همه، این واقعیت اگر صحت نیز داشته باشد، باز هم نمی‌توان قلیان را اختراعی ایرانی دانست . گیلانی در سال ۱۵۷۵م.، در زمان سلطنت سلطان اکبر، به هند سفر کرد و در آنجا مورد استقبال قرار گرفت و دارای پست و مقام شد و در همان جا بود که برای نخستین بار قلیان کشید. البته این داستان به خاستگاه هندی – اسلامی آن برمی گردد.
در هند، قلیان در مناطق «مسلمان نشین» شمالی رواج یافت. نخستین اشاره به قلیان در این شبه قاره سال ۱۶۱۵م. است، بسیار پیش‌تر از این که خارجیان متوجه این نوع از تدخین در ایران شوند. از لحاظ واژه‌شناسی و فیزیولوژیکی هم که در نظر بگیریم، به احتمال زیاد قلیان ابتدا در هند ساخته شد، یا دست کم از هند و یا از طریق این کشور به ایران آمده است. اگر به واژه‌ی قلیان نیز نگاه کنیم می‌بینیم که اشاره به خاستگاه ایرانی آن ندارد، زیرا این واژه مشتقی است از غلیان که از فعل غلی عربی گرفته شده و به معنی جوشیدن و قل قل کردن است.
قلیان‌های اولیه ابزار ساده‌ای شامل یک نارگیل توخالی بودند که نئی ( بامبویی) را به صورت مستقیم وارد آن می‌کرده و دود تنباکو از آن رد می‌شده است. این نوع قلیان تا مدت‌ها توسط افراد فقیر در جنوب ایران و هند استفاده می‌شده است. واژه‌ی نارگیلا، که در سانسکریت به معنای نارگیل است، به خاستگاه آن اشاره دارد. از آنجایی که نارگیل بومی ایران نیست و در جنوب هند رشد می‌کند، کاملا طبیعی به نظر می‌رسد که از این شبه قاره آمده باشد. این امر کاملا محتمل است که قلیان‌های ظریف‌تر با کاسه‌های بلوری از طریق کانال‌های تجاری در غرب هند، به یمن راه یافته باشد، جائی که قلیان‌های مربوط به سده‌ی هفدهم م.، مشابه نمونه‌های یافت شده در غرب هند، دیده شده است. بازرگانان نیز، از هندی و عرب و ایرانی، قلیان‌ها را از سواحل آفریقای شرقی به دیگر نقاط بردند.
همان طور که مستندات درباره‌ی دخانیات به طور کلی بسیار کم و نادر است، شواهد در مورد خاستگاه و سرمنشاء قلیان نیز ناکافی و مبهم است. با این همه، حتى رد این نظر که تنباکو پیش از موقع مورد استفاده قرار گرفت و تردید در باره‌ی ایرانی بودن قلیان، این واقعیت را تغییر نمی‌دهد که ایران صفوی یکی از نخستین جوامع خارج از بر جدید و شبه جزیره‌ی ایبری بود که تنباکو در آنجا اشاعه یافت و مصرف آن معمول گشت.
منبع: کتاب در طلب عیش: مواد مخدر و محرک در تاریخ ایران بین سالهای ۱۵۰۰ تا ۱۹۰۰ میلادی
نویسنده: رودی متی
مترجم: بهنوش عافیت طلب شروین وکیلی
