تاریخچه تاسیس و راه‌اندازی رادیو در ایران
وسایل اطلاع‌رسانی از جمله وسایلی هستند که همواره با مشکلات متعدد توانسته‌اند در کشور ما جای خود را باز کنند. از زمان ورود تلگراف، روزنامه‌ها و در نهایت رادیو، پذیرش این وسایل ارتباطی با تحمل سختی‌هایی امکان‌پذیر شده است. رادیو هم اگرچه دیر در کشور جایگاه اصلی خود را پیدا کرد اما توانست از چنان موقعیتی برخوردار شود که هرگونه دستگاه اطلاع‌رسانی مدرن هم که بعدا وارد کشور شد، همچنان رادیو، جایگاه خود را حفظ کرد. در این ارتباط به تازگی اسنادی مربوط به نحوه تهیه مقدمات و شکل‌گیری رادیو در ایران با عنوان «رادیو در ایران، اسناد راه‌اندازی و تأسیس رادیو» از سوی سازمان اسناد و کتابخانه ملی منتشر شده است. مخازن آرشیو ملی ایران در بردارنده اسناد زیادی از اولین مواجهه‌های ایرانیان با رادیو است که در سندنامه شماره ۶ برگ‌هایی از این اسناد، منتشر شده است.
بر اساس این اسناد دیده می‌شود که یکی از دغدغه‌های دولت ایران پاسخ گویی به درخواست‌های سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی برای ایستگاه رادیویی در ایران بوده است. به عنوان نمونه یکی از اسناد نشان می‌دهد که در سال ۱۳۰۸ شمسی از طرف فردی آمریکایی به نام «داوود موشه لازار» و همچنین از سوی یک تاجر ایرانی به نام عبدالحسین خان دیبا، درخواست کسب امتیاز تأسیس و راه‌اندازی پایگاه رادیویی و تلویزیونی در ایران مطرح شده است. طبق این اسناد؛ در حقیقت مبنای شکل‌گیری رادیو نه به جهت اطلاع‌رسانی بلکه از جنبه تجارتی و سودآوری مورد توجه قرار داشته است. البته درخواست این دو نفر به این دلیل که « ورود دستگاه تلگراف و تلفن بیسیم گیرنده و یا مخابره مطالب و اسباب و آلات آن، جز برای اداره تلگراف و بیسیم دولت شاهنشاهی، به طور کلی ممنوع است) رد می‌شود. بنابراین از جنبه‌ای دیگر هم بر دولتی بودن رادیو و تلویزیون تأکید شده و سرمایه‌گذاران خصوصی از نظر قانونی امکان تأسیس رادیو و تلویزیون را نداشتند.
بر اساس این اسناد در مراحل بعدی در سال ۱۳۱۳ هیأت وزیران مقرراتی را برای استفاده از رادیو تصویب می‌کند و در پی آن در س ال ۱۳۱۶ وزارت پست و تلگراف اقدامات خود را برای خریداری و تجهیز اولین مرکز رادیویی ایران آغاز می‌کند. در دی ۱۳۱۷ هیأت وزیران اقدام به تأسیس سازمانی با عنوان «پرورش افکار می‌کند که نظارت بر انجام امور رادیوی تهران را بر عهده دارد. در نهایت در روز‌های آخر سال ۱۳۱۸ اداره‌ای به نام اداره رادیو تشکیل می‌شود و بدین ترتیب از نظر س ازمانی دستگاه رادیو بر اساس مشخصات قانونی مهیای پخش اخبار سیاسی، اجتماعی، موسیقی و مطالب دیگر می‌شود.
در زمینه‌های اجرایی نیز قرار بود برای رادیو در محل بیسیم پهلوی که امروزه وزارت پست و تلگراف واقع شده و همان میدان توپخانه که در آنجا دستگاه بیسیم موج بلند مشغول کار بود، یک دستگاه بیسیم موج کوتاه هم از کشور آلمان خریداری شده و برای رادیو به کار گرفته شود. اندکی پس از فعالیت رادیو علی س پهری هم به عنوان اولین رئیس رادیو انتخاب شده و در اوایل سال بعد یعنی ۱۳۱۹ به عنوان اولین رئیس رادیو ایران مشغول به کار شد. بدین ترتیب در گوشه ش رقی میدان سپه (توپخانه ) جنب اداره نظمیه قدیم یعنی شهربانی، ساختمانی ۶-۷ اتاقی که مشرف به خیابان سپه بود توسط مدیر رادیو اجاره و در آن عمارت اداره رادیو تشکیل شد.
بر اساس اسناد منتشر شده البته بهره‌گیری از رادیو به همین سادگی میسر نبود. در مقررات استفاده از رادیو آمده بود در موقعی که شخصی تقاضای نصب رادیو از اداره شهربانی محل نماید، بایستی یک نفر نماینده از طرف آن اداره در موقع تنظیم تعهدنامه حضور به هم رسانیده و مشخصات دستگاه‌ها را در محل‌های خالی تعهدنامه قید نماید. مشخصات دستگاه که در تعهدنامه بایستی تشریح شود، به شرح زیر است: (محل) ساخت (رادیو) کارخانه، مدل یا نمونه، شماره سری دستگاه، نام فروشنده. ))
در نهایت رادیو ایران در روز چهارم اردیبهشت ۱۳۱۹ با فشار دادن دکمه دستگاه افتتاح شد. نکته جالب توجه آن که در زمان آغاز به کار رادیو افراد عادی شناخت و اطلاعی از کاربرد رادیو اطلاعی نداشتند. بنابراین قرار شد که همزمان با افتتاح رادیو در چند نقطه شهر تهران قدیم به خصوص در میدان‌های بزرگ مثل میدان محمدیه و غیره بلندگو‌هایی نصب شود تا مردم صدای گوینده رادیو را بشنود و کم کم عادت کنند. یکی از میدان‌هایی که بلندگو برای پخش در آن نصب شد، میدان توپخانه بود. بلندگویی در بالای تلگرافخانه قدیم شرکت مخابرات کنونی مشرف به خیابان باب همایون نصب شد. موقعی که اداره رادیو افتتاح شد و برنامه‌ها آغاز شد، مردمی که از آن محوطه عبور می‌کردند یکباره شنیدند که یکی با صدای بلند گفت: « اینجا تهران است ، صدای ایران» همه با تعجب بالا را نگاه کردند. پس از اعلام شروع کار رادیو بلافاصله موسیقی نواخته شد.
راه‌اندازی رسمی ایستگاه رادیویی تهران در اردیبهشت ماه ۱۳۱۹، دغدغه جدید نحوه تولید و انتشار محتوا، همچنین کیفیت مطالب این رسانه عمومی را مورد توجه مسئولان دولتی قرار می‌دهد. سند شماره ۲۴۰/۸۹۸۳۷ با عنوان « اساسنامه و قوانین سازمان رادیو» حاوی اسنادی ارزشمند از تلاش‌های دولت در مواجهه با این پدیده جدید است. از جمله این تلاش‌ها تصویب اساسنامه جدید برای رادیو است که در مردادماه ۱۳۱۹ در ۲۴ ماده به تصویب کمیسیون رادیوی سازمان پرورش افکار می‌رسد. اساسنامه‌ای که به سازماندهی جدید تشکیلات مدیریت و نظارت بر فرایند رادیوی تهران می‌پردازد.
در اسنادی که آرشیو ملی ایران (سازمان اسناد و کتابخانه ملی منتشر کرده، کنداکتور برنامه‌های رادیوی تهران در خردادماه سال ۱۳۱۹ دیده می‌شود که شامل برنامه‌هایی همچون پخش موسیقی ایران و فرنگی و همچنین پخش اخبار به زبان‌های فارسی، عربی، ترکی، روسی، انگلیسی، آلمانی و فرانسه می‌شود. قابل توجه است که در این ایام مدت زمان پخش برنامه‌های رادیویی محدود بود و در دو بخش ساعت۱۱: ۳۰ تا ۱۴ و ۱۸ تا ۲۴ منتشر می‌شد. سند دیگری نشان می‌دهد که پخش اخبار به زبان‌های خارجی در آن ایام مورد نقد بوده و در برهه‌هایی نیز پخش آن قطع شده است اما به هر ترتیب آنچه این سند به ما نشان می‌دهد این است که روال حاکم بر رادیو تهران از روز‌های ابتدایی فعالیت آن به این صورت بوده است که بایستی مطالب راجع به اوضاع ایران و ترقیات و اصلاحات کشور و همچنین «خبر‌های کشور توسط دفتر مخصوص شاهنشاهی به شرف عرض پیشگاه مبارک همایون شاهنشاهی رسیده و پس از تصویب، روز بعد به زبان‌های شش‌گانه ترجمه و در رادیو گفته شود. )
به هر ترتیب رادیو تهران فعالیت خود را با این کیفیت آغاز کرد. افتتاح اولین ایستگاه رادیویی در ایران اتفاق مهمی بود که توسعه‌ای شگرف در حوزه رسانه و ارتباطات ایران ایجاد کرد و از این جهت بررسی اسناد و مدارک مربوط به این دوره ارزش ویژه‌ای پیدا می‌کند و همواره می‌تواند نکات قابل توجهی را برای پژوهشگران و اهل تحقیق به همراه داشته باشد.
منبع: روزنامه سازندگی
