کتاب نمونه‌های نخستین انسان و نخستین شهریار در تاریخ افسانه‌ای ایران، نوشته آرتور کریستن سن
نمونه‌های نخستین انسان و نخستین شهریار در تاریخ افسانه‌ای ایران
نوشتهٔ: آرتور کریستن سن
ترجمهٔ: احمد تفضّلی-ژالهٔ آموزگار
نشر نو، تهران 1364
دکتر جلال خالقی مطلق: پژوهشهای آرتور کریستن سن (1875-1945) ایرانشانس دانمارکی از دو برتری آشکار برخوردار است. نخست آگاهی نویسنده از تألیفات فارسی و عربی در سده‌های نخستین هجری است. چنان‌که می‌دانیم بیشتر آثاری که به زبانهای ایرانی باستان و ایرانی میانه چون زبان اوستایی و پهلوی و سعدی و ختن‌ساکی و غیره در دست است بیشتر متون دینی است و از نوشته‌های غیر دینی و این جهانی چیز زیادی بر جای نماده است، مگر برخی ترجمه‌ها و یا نونگاریها و نوپردازیهای آنها به زبان فارسی و غربی در سده‌های نخستین هجری. ازاین‌رو بدون آگاهی از این تألیفات بررسی تاریخ و ادبیات و تشکیلات اداری و سیاسی و جنبشهای اجتماعی و علوم و فنون و صنعت و هنر و دیگر زمینه‌های فرهنگ ایران باستان غیر ممکن و پژوهش ادیان آن دوره نیز ناقص و یا بسیار محدود خواهد بود و اصولا رشتهٔ ایرانشناسی بدون زبان فارسی و یا با آشنایی اندکی از این زبان صرفا زبانشناسی است و باید زبانشناسی ایرانی نامیده شود و نه ایرانشناسی. با این حال بسیار شگفتی است که با وجود اهمیت منحصر بفردی که زبان فارسی در چارچوب سه هزار سالهٔ تاریخ و فرهنگ ایران دارد، در کنگره‌ها و سمپوزیومها و سمینارهایی که در بیرون از ایران برگزار می‌شود، زبان فارسی نه تنها زبان رسمی نیست، بلکه حتی در کنار زبان انگلیسی و آلمانی و فرانسه نیز جای ندارد.
برتری دیگر پژوهشهای کریستن سن در این است که سراسر تألیفات او از مهر و دلبستگی به ایران و فرهنگ آن آکنده است. در این‌جا دلبستگی را نباید با تعصّب یکی گرفت. به همان‌گونه که غرض‌ورزی و یونان‌زدگی برخی از ایرانشناسان که گویی در لشکرکشی اسکندر به ایران جزو همراهان او بوده‌اند، زشت است، تعصبهای ملی و مذهبی برخی پژوهندگان ایرانی نیز که معتقدند «همه عالم تن است و ایران دل» ناپسند و راهبر به بیراهه است. همچنین خشک دلی نسبت به یک فرهنگ را نیز نباید با بیطرفی یکی گرفت، چرا که در هر فرهنگ، ویژه اگر فرهنگی ناپژوهیده چون فرهنگ ایران باشد، بسیار مسائل مهم و ناشناخته هست که از دیده‌های بی‌اعتنا و اندیشه‌های شتابان پنهان می‌ماند و روی ننماید مگر از راه مهر و دلبستگی واقعی بدان فرهنگ.
در هر حال نه تنها ایرانشناسی کریستن سن، بلکه به ویژه انصاف علمی و ایراندوستی او بود که این دانشمند را از دیرباز مورد توجه ایرانیان ساخت و کسانی را که بیشتر آنها خود از محققان بزرگ ایران هستند به ترجمهٔ آثار او برانگیخت.
از میان آثار مشهور کریستن سن که تاکنون به زبان فارسی ترجمه شده‌اند یکی کتاب ایران در زمان ساسانیان است، ترجمهٔ استاد روانشاد رشید یاسمی (تهران 1317)، و دیگر کیانیان، ترجمهٔ استاد ذبیح اللّه صفا (تهران 1343)، و دیگر کارنامهٔ شاهان در روایات ایران باستان، ترجمهٔ باقر امیر خانی و بهمن سرکاراتی (تبریز 1350)، و دیگر آفرینش زیانکار در روایات ایران، ترجمهٔ احمد طباطبائی (تبریز 1335) و چند اثر دیگر. و اینک جای خوشبختی است که ترجمهٔ یکی دیگر از آثار ارزندهٔ این ایرانشناس ایراندوست در دسترس فارسی زبانان قرار می‌گیرد.
پس از کوششهای آغازینی که به دست ایرانشناسانی چون ویندیشمان و اشپیگل و دارمستتر و نولدکه و مارکوارت و هوسینگ در زمینهٔ تاریخ افسانه‌ای ایرانیان انجام گرفت، کریستن سن نخستین کسی بود که این موضوع را به‌طور منظّم از آغاز روایت آفرینش تا زمان اسکندر برپایهٔ اوستا و نوشته‌های پهلوی و فارسی و عربی در دو اثر خود، یکی کتاب حاضر و دیگر کتاب کیانیان دنبال کرد. موضوع کتاب حاضر تاریخ افسانه‌ای ایرانیان است از آغاز آفرینش تا جمشید، یعنی شامل سرگذشت کیومرث، مشی و مشیانه، هوشنگ، تهمورث و جمشید که بیشتر آنها بنا بر جهانبینی دینی ایرانیان نخستین مرد، یعنی نخستین انسان، و بنا بر بینش پادشاهی آنها نخستین شاه‌اند. البته قابل ذکر است که نمونه‌های نخستین مرد و نخستین شاه با جمشید به پایان نمی‌رسد، بلکه تا زردشت ادامه دارد، هرچند آثار آن در روایات مربوط به اشخاص اساطیری پس از جمشید بسیار محو شده است.
در مورد ترجمهٔ این اثر نخست این نکته یادآوری شود که در کار ترجمه معمولا اگر مترجم بر هر دو زبان چیره باشد و امانت را رعایت کند انتظارات خواننده را برآورده است. ولی در ترجمهٔ آثار علمی و تحقیقی این اندازه بسنده نیست و مترجم باید خود در موضوع کتابی که ترجمه می‌کند خیره و سررشته‌دار باشد، وگرنه مطلب را همیشه آن‌چنان‌که باید درنمی‌یابد و بازتاب همان ابهام او در ترجمهٔ او نیز دیده خواهد شد. ولی خوشبختانه ترجمهٔ مورد بحث ما از موارد کمیابی است که مترجمان در موضوع کتاب، خود اهل فن و صاحبنظرند. مترجمان، آقای دکتر احمد تفضّلی و خانم دکتر ژالهٔ آموزگار که سالهاست در زمینهٔ زبان و فرهنگ ایران قدیم به ویژه در متون پهلوی تحقیق می‌کنند و در جهان ایرانشناسی نامهایی مشهور و بی‌نیاز از معرفی هستند، به خاطر احاطهٔ کامل بر مآخذ و موضوع کتاب از یک‌سو و آشنایی دقیق از تحقیقاتی که پس از تاریخ تألیف کتاب تا به امروز انجام گرفته است، توانسته‌اند بسیاری از سهوها و نواقص کار مؤلف را برطرف کنند. از این گذشته در بیشتر جاها که مؤلف خواننده را تنها به مآخذ بازگشت داده است و یا برخی مطالب را غیر مستقیم نقل کرده است، مترجمان با صرف وقت بسیار و دقت علمی فراوان، نقل قولها را، اگر به زبان فارسی بوده عینا، وگرنه به ترجمهٔ دقیق به دست داده‌اند، تا آن‌جا که با اطمینان تمام می‌توان گفت که اکنون بهرهٔ خوانندگان فارسی زبان از ترجمهٔ این کتاب بیش از اصل آن است. کتاب حاضر در دو جلد تألیف شده است و تا آن‌جا که نگارنده می‌داند ترجمهٔ جلد دوم آن نیز که شامل افسانهٔ جمشید است به زودی در دسترس دوستداران آن قرار خواهد گرفت. ما توفیق مترجمان دانشمند را آرزومندیم.
