کلمه سال فرهنگ واژگان مریام وبستر :gaslighting دستکاری روانی منجر به آشفتگی و تحمیق – پدیده چراغ گاز
مریام وبستر Merriam-Webster یک شرکت آمریکایی است که به چاپ و انتشار کتاب‌های مرجع به خصوص دیکشنری می‌پردازد. شرکت مریان در سال ۱۸۲۸ توسط جرج مریام و چارلز مریام پایه‌گذاری شد. در سال ۱۸۴۳ و بعد از درگذشت نوآ وبستر این شرکت حق امتیاز فرهنگ لغت وبستر را خریداری کرد. شرکت دانشنامه بریتانیکا در سال ۱۹۶۴، مریام-وبستر را خریداری کرد و از آن زمان این شرکت به یکی از زیرمجموعه‌های بریتانیکا تبدیل شد.
جستجوی یک واٰژه خاص که در ادامه تعریفش خواهم کرد در وب‌سایت merriam-webster.com در سال 2022 نسبت به سال قبل 1740 درصد افزایش یافته است.
پیتر سوکولوفسکی، سردبیر مریام وبستر، امروز به AP گفت که جستجو برای «gaslighting» در تمام طول سال فراگیر بوده است.
معمولا وقتی جستجوی یک کلمه به صورت غیرمعمول زیاد می‌شود، علتی در پشت آن نهفته است اما امسال، هیچ رویداد واحدی وجود نداشت که کنجکاوی قابل توجهی را در مورد کلمه ایجاد کند.
آقای سوکولوفسکی می‌گوید: «این کلمه‌ای است که به سرعت در زبان انگلیسی و به ویژه در چهار سال گذشته مطرح شده است که در واقع برای من و بسیاری کارکنان شرکت شگفتی‌آور بوده است.»
اما gaslighting چیست. آیا ربطی به روشنایی ناشی از گاز دارد؟!
کلمه “gaslighting” به نوعی از اجبار روانی اطلاق می‌شود که معمولاً توسط سوء استفاده کنندگان در روابط اعمال می‌شود.
مریام وبستر آن را به‌عنوان دستکاری روان‌شناختی یک فرد، معمولاً در یک دوره زمانی طولانی، تعریف می‌کند که «قربانی را وادار می‌کند اعتبار افکار، درک واقعیت یا خاطرات خود را زیر سوال ببرد و معمولاً منجر به سردرگمی، از دست دادن اعتماد به نفس و عزت نفس، عدم اطمینان از ثبات عاطفی یا ذهنی خود و وابستگی به طرف مقابل می‌شود.»
به گفته سوکولوفسکی یک فریب عمدی است و هنگامی که فرد از این فریب آگاه شود، می‌بیند که کاری که روی او صورت گرفته بیش از یک دروغ ساده بوده. به عبارتی برای آن برنامه‌ریزی شده.
در واقع این کلمه بیش از 80 سال پیش با نمایشنامه ای از پاتریک همیلتون در سال 1938 زنده شد.
احتمالا می‌دانید که ۲ اقتباس سینمایی هم از نمایش در دهه ۱۹۴۰ ساخته شد. یکی را جورج کوکور در سال 1944، با بازی اینگرید برگمن در نقش پائولا آلکویست و چارلز بویر در نقش گرگوری آنتون ساخت که خیلی مشهور است.
داستان کلی: خواننده‌ای به‌نام “آلیس” در خانه‌اش به قتل می‌رسد، اما قاتل او هرگز شناخته و دستگیر نمی‌شود. “پالا” (برگمن)، برادرزاده مقتول، که اکنون وارث و ساکن خانه او شده، با غریبه‌ای(بوایه) ازدواج می‌کند که علاقه‌اش بیشتر متوجه اتاقک زیرشیروانی خانه است. او کم‌کم همسرش را به مرز جنون می‌کشاند تا با خیالی آسوده‌تر به‌دنبال جواهرات گم‌شده‌ای بگردد که هنگام قتل “آلیس” نتوانسته بود آنها را برباید…
چراغ گاز – Gaslight
سال تولید : ۱۹۴۴
کشور تولیدکننده : آمریکا
محصول : مترو ـ گلدوین ـ مایر
کارگردان : جرج کیوکر
فیلمنامه‌نویس : جان وان دروتن، والتر رایش و جان ل. بالدرستن، برمبنای نمایشنامه فرشته خیابان نوشته پاتریک هامیلتن و فیلم چراغ گاز (تارولد دیکینسن، ۱۹۴۰).
فیلمبردار : جوزف روتنبرگ.
آهنگساز(موسیقی متن) : برانیسلا کیپر.
هنرپیشگان : شارل بوایه، اینگرید برگمن، جوزف کاتن و آنجلا لنزبری.
نوع فیلم : سیاه و سفید، ۱۱۴ دقیقه.
یکی از دلایل ازدیاد جستجوی کلمه gaslighting مرگ آنجلا لنزبری در ماه اکتبر بود. او نقش نانسی اولیور، خدمتکار جوانی را بازی کرد که توسط گریگوری استخدام شده بود و به او گفته بود که همسرش را آزار ندهد.
در عصر اینترنت و خبرگزاری‌های بزرگ، شبکه‌های تلویزیونی تحمیق و تولید خبر فیک به اوج رسیده است و بیشتر مردم متاسفانه توانایی تمیز دادن واقعیت از دروغ را ندارند. به تنظیم خبر این روزها می‌شود به شیوه‌‌ای مشابه دستکاری روانی به شکل‌های مختلف انجام داد. مثلا می‌توان با انتشار یک خبر حاشیه‌ای، مردم را در مورد صحت گفتار و کردار کسی که قهرمانش می‌دانند، به شک و تردید برد. یا به مشابه کم و زیاد کردن نور چراغ گاز با پخش گزینشی و قطره‌چکانی و آمیختن دروغ با واقعیت مردم را به فکر فرو برد که مبادا شعورشان دارای اعوجاج شده! در مورد مانیپولاسیون روانی ، همان دستکاری ذهنی قبلا پست‌هایی در سایت یک پزشک منتشر کرده‌ام.
اما در ایران با نمایش تلویزونی “چراغ گاز” خاطره‌ها داریم.
داستان این نمایش از این قرار است که «سیدنی پاور» به طمع دستیابی به یاقوتی گرانقیمت که ارثیهٔ یک پیرزن است، او را به قتل می‌رساند؛ اما موفق به یافتن یاقوت نمی‌شود. پانزده سال بعد او همچنان بدنبال یاقوت است و به همین منظور، با دختری به نام «بلا» ازدواج می‌کند. بلا از گذشتهٔ شوهرش بی‌خبر است. سیدنی با نام جعلیِ «جک مینگام» و با استفاده از ثروتِ «بلا» خانهٔ پیرزن را می‌خرد و شب‌ها به جستجو در سوراخ‌سنبه‌های خانه می‌پردازد. بلا کم‌کم، از شنیدن صداهای مرموز شبانگاهی و گم شدن گاه‌و‌بی‌گاهِ اشیاء خانه دچار ترس و بدگمانی می‌شود. یک شب، هنگامی که شوهرش در خانه نیست…
ایده اصلی نمایشنامه “چراغ گاز” از یک قصه مردمی فرانسوی قرن هفدهمی به نام «ریش آبی» گرفته شده باشد. چراغ گاز داستان شوهری است که در راستای نقشه ی مجرمانه‌ای که در سر دارد، می خواهد همسرش را روان پریش جلوه دهد. او برای این که به همسرش (بلا) بقبولاند که روانی شده است، نور چراغ های گاز خانه را دستکاری می کند و بعد هنگامی که همسرش به کم و زیاد شدن نور چراغ های گاز خانه اشاره می کند، مرد ادراک او را به پرسش می‌کشد و طوری وانمود می کند که انگار این اتفاق هرگز رخ نداده.
پدیده چراغ گاز عموما در روابطی رخ می دهد که از قبل دچار عدم توازن در توزیع قدرت هستند. در این روابط بین فردی، شخصی که قدرت بیشتری دارد می تواند دیگری را با استفاده کردن از تاکتیک چراغ گاز در موقعیتی آشفته و نازلی قرار بدهد..
بر این اساس نمایشی تلویزیونی به کارگردانی «پروانه مژده» است در سال ۱۳۷۲ تولید و از شبکه ۲ ایران پخش شد. کارگردانی و ترجمه این نمایشنامه نیز بر عهده “پروانه مژده” (زاده ۱٣٢٩- درگذشته ۱٣٧٩) بود.
عوامل ساخت این اثر از قرار زیر است؛
تله تئاتر “چراغ گاز”
نویسنده؛ پاتریک همیلتون
برگردان و کارگردان هنری؛ پروانه مژده
کارگردان تلویزیونی؛ ساسان امیرپور
بازیگران؛ جمیله شیخی، ناصر آقایی، میکائیل شهرستانی، رویا فلاحی، مهتاب نصیرپور
