متوکلوپرامید – موارد استفاده – نحوه اثر و عوارض جانبی آن

متوکلوپرامید Metoclopramide دارویی است که عمدتاً برای درمان اختلالات گوارشی مانند تهوع، استفراغ و اختلالات حرکتی معده استفاده می شود. در اینجا تاریخچه مختصری از دارو آورده شده است:

متوکلوپرامید اولین بار در دهه 1960 توسط دانشمندان Laboratoires Delagrange، یک شرکت داروسازی فرانسوی، کشف شد.

در ابتدا با نام تجاری Reglan توسعه و به بازار عرضه شد. Reglan توسط سازمان غذا و داروی ایالات متحده (FDA) در سال 1980 برای درمان گاستروپارزی، وضعیتی که با تخلیه معده به تاخیر می‌افتد، تایید شد.

با گذشت سالها، استفاده از متوکلوپرامید برای درمان سایر اختلالات گوارشی مانند بیماری ریفلاکس معده به مری (GERD) و تهوع و استفراغ ناشی از شیمی درمانی گسترش یافت.

در سال 2009، FDA هشدار جعبه سیاه متوکلوپرامید را به دلیل ارتباط آن با یک عارضه جانبی نادر اما جدی به نام دیسکینزی دیررس صادر کرد. دیسکینزی دیررس یک اختلال عصبی است که با حرکات غیر ارادی مشخص می شود که عمدتاً صورت، زبان و اندام ها را درگیر می کند. در این هشدار آمده است که از مصرف متوکلوپرامید برای بیش از 12 هفته باید اجتناب شود تا خطر ابتلا به این بیماری به حداقل برسد.

در سال 2013، FDA هشدار جدیدی صادر کرد و توصیه کرد که استفاده از متوکلوپرامید به مدت درمان کوتاه مدت (تا 12 هفته) و در کمترین دوز موثر محدود شود. این هشدار بر اساس اطلاعات ایمنی به روز و شواهد بیشتر از خطر دیسکینزی دیررس بود.

متوکلوپرامید در اشکال مختلف از جمله قرص، محلول های خوراکی و تزریقی موجود است. این دارو با مسدود کردن گیرنده های دوپامین در مغز و افزایش انقباضات عضلانی در دستگاه گوارش فوقانی عمل می کند که به بهبود حرکت دستگاه گوارش کمک می کند.

این دارو هم به عنوان داروی نسخه ای و هم در برخی کشورها به عنوان یک محصول بدون نسخه (OTC) در دسترس است. با این حال، مقررات مربوط به در دسترس بودن و استفاده از آن ممکن است بین کشورها متفاوت باشد.

توجه به این نکته مهم است که در حالی که متوکلوپرامید یک داروی پرمصرف برای اختلالات گوارشی بوده است، استفاده از آن باید تحت راهنمایی و نظارت یک متخصص مراقبت های بهداشتی باشد و خطرات و مزایای احتمالی آن باید به دقت مورد توجه قرار گیرد.

موارد استفاده از داروی متوکلوپرامید 

متوکلوپرامید عمدتاً برای درمان اختلالات گوارشی استفاده می شود. در اینجا برخی از کاربردهای رایج آن آورده شده است:

تهوع و استفراغ: متوکلوپرامید اغلب برای تسکین حالت تهوع و استفراغ ناشی از شرایط مختلف از جمله شیمی درمانی، پرتودرمانی، بهبودی پس از عمل و اختلالات گوارشی مانند گاستروپارزی (تاخیر در تخلیه معده)، GERD (بیماری رفلاکس معده به مری) و سردردهای میگرنی تجویز می شود.

گاستروپارزی: گاستروپارزی وضعیتی است که در آن معده بیش از حد معمول طول می کشد تا محتویات خود را تخلیه کند. متوکلوپرامید به افزایش انقباضات عضلانی در دستگاه گوارش فوقانی کمک می کند، تخلیه معده را افزایش می دهد و علائمی مانند تهوع، استفراغ و نفخ را تسکین می دهد.

GERD (بیماری ریفلاکس معده به مری): متوکلوپرامید را می توان برای درمان GERD با کاهش دفعات دوره های ریفلاکس و بهبود علائمی مانند سوزش سر دل و نارسایی معده استفاده کرد.

پیشگیری از تهوع و استفراغ ناشی از شیمی درمانی (CINV): متوکلوپرامید گاهی اوقات همراه با سایر داروهای ضد استفراغ برای جلوگیری یا کاهش تهوع و استفراغ مرتبط با شیمی درمانی استفاده می شود.

سردردهای میگرنی: در موارد خاص، متوکلوپرامید ممکن است برای درمان سردردهای میگرنی حاد تجویز شود. می تواند به کاهش علائم مرتبط مانند تهوع و استفراغ کمک کند.

روش های رادیوگرافی: متوکلوپرامید ممکن است قبل از برخی از روش های رادیوگرافی که شامل دستگاه گوارش می شود، مانند مطالعات باریم، برای افزایش تخلیه معده و تسهیل معاینه تجویز شود.

توجه به این نکته مهم است که متوکلوپرامید فقط باید تحت راهنمایی و تجویز یک متخصص مراقبت های بهداشتی استفاده شود، زیرا استفاده از آن ممکن است با خطرات و عوارض جانبی خاصی همراه باشد، از جمله احتمال عوارض عصبی جدی مانند دیسکینزی دیررس. مدت زمان و دوز درمان باید بر اساس شرایط خاص و سابقه پزشکی فرد تعیین شود.

متوکلوپرامید چگونه کار می کند

متوکلوپرامید با تأثیر بر عملکرد دوپامین، یک انتقال دهنده عصبی در مغز، و همچنین عضلات در دستگاه گوارش فوقانی عمل می کند. در اینجا خلاصه ای از نحوه عملکرد آن آمده است:

بلوک گیرنده دوپامین: متوکلوپرامید به عنوان یک آنتاگونیست گیرنده دوپامین عمل می کند، به طور خاص گیرنده های دوپامین D2 را در مغز مسدود می کند. با مسدود کردن این گیرنده ها از اتصال دوپامین به آنها جلوگیری می کند و از اثر مهاری دوپامین بر دستگاه گوارش جلوگیری می کند.

افزایش انقباضات عضلانی: متوکلوپرامید با مسدود کردن گیرنده های دوپامین، آزادسازی استیل کولین، انتقال دهنده عصبی دیگر را افزایش می دهد. استیل کولین ماهیچه های دستگاه گوارش فوقانی از جمله مری، معده و روده کوچک را تحریک می کند که منجر به افزایش انقباضات عضلانی (پریستالسیس) می شود. این حرکت غذا را از طریق سیستم گوارشی تقویت می کند و تخلیه معده را افزایش می دهد.

اثر ضد استفراغ: متوکلوپرامید همچنین دارای خواص ضد استفراغ است، به این معنی که می تواند به کاهش تهوع و استفراغ کمک کند. مکانیسم دقیق اثر ضد استفراغ آن به طور کامل شناخته نشده است، اما احتمالاً شامل ترکیبی از اقدامات، از جمله سرکوب سیگنال دهی دوپامین در ناحیه تحریک کننده شیمیایی (CTZ) مغز و مسدود کردن گیرنده های سروتونین (5-HT3) است.

کاهش فشار اسفنکتر تحتانی مری (LES): متوکلوپرامید می تواند فشار استراحت اسفنکتر تحتانی مری (LES) را کاهش دهد، حلقه عضلانی که مری را از معده جدا می کند. این عمل به کاهش دفعات رفلاکس اسید کمک می کند و می تواند در درمان GERD مفید باشد.

توجه به این نکته مهم است که مکانیسم های دقیق اثرات متوکلوپرامید پیچیده است و به طور کامل شناخته نشده است. علاوه بر این، اثرات آن بر گیرنده های دوپامین در مغز می تواند منجر به عوارض جانبی خاصی شود، از جمله احتمال اختلالات حرکتی مانند دیسکینزی دیررس، به ویژه با استفاده طولانی مدت یا در دوزهای بالاتر. بنابراین، متوکلوپرامید باید تحت نظارت یک متخصص مراقبت های بهداشتی استفاده شود و مزایا و خطرات آن باید به دقت مورد توجه قرار گیرد.

عوارض جانبی و موارد منع مصرف متوکلوپرامید 

متوکلوپرامید، مانند هر دارویی، می تواند عوارض جانبی ایجاد کند و موارد منع مصرف خاصی دارد. در اینجا برخی از عوارض جانبی رایج و موارد منع مصرف متوکلوپرامید وجود دارد:

اثرات جانبی:

دیسکینزی دیررس: دیسکینزی دیررس یک اختلال حرکتی بالقوه غیرقابل برگشت است که با حرکات غیرارادی، به ویژه در صورت، زبان و اندام ها مشخص می شود. این یک عارضه جانبی نادر اما جدی است که با استفاده طولانی مدت یا با دوز بالا از متوکلوپرامید همراه است.

علائم خارج هرمی (EPS): EPS اختلالات حرکتی است که می تواند در نتیجه مسدود شدن گیرنده دوپامین رخ دهد. این علائم شامل علائم پارکینسونیسم مانند لرزش، سفتی، برادی‌کینزی (آهسته حرکت) و دیستونی (انقباضات غیرارادی عضلات) است.

بی قراری یا بی قراری: برخی افراد ممکن است در حین مصرف متوکلوپرامید دچار بی قراری، بی قراری یا اضطراب شوند.

آرام‌بخشی یا خواب‌آلودگی: متوکلوپرامید می‌تواند باعث خواب‌آلودگی یا آرام‌بخشی در برخی افراد، به‌ویژه در دوزهای بالاتر شود.

عوارض گوارشی: عوارض جانبی مانند اسهال، یبوست و درد شکم ممکن است رخ دهد. متوکلوپرامید همچنین می تواند باعث افزایش سطح پرولاکتین شود که ممکن است منجر به بزرگ شدن سینه یا تولید شیر (گالاکتوره) شود.

موارد منع مصرف:

انسداد یا سوراخ شدن روده: متوکلوپرامید در افراد مبتلا به انسداد یا سوراخ شدن دستگاه گوارش شناخته شده یا مشکوک منع مصرف دارد. می تواند این شرایط را با تحریک انقباضات عضلانی بدتر کند.

فئوکروموسیتوم: متوکلوپرامید نباید در افراد مبتلا به فئوکروموسیتوم، تومور نادر غدد فوق کلیوی، استفاده شود. به طور بالقوه می تواند باعث آزاد شدن ناگهانی کاتکول آمین ها شود که منجر به بحران فشار خون می شود.

صرع یا سابقه تشنج: متوکلوپرامید می تواند آستانه تشنج را کاهش داده و خطر تشنج را افزایش دهد. در افراد با سابقه تشنج یا صرع باید با احتیاط مصرف شود.

بیماری پارکینسون: متوکلوپرامید به دلیل مسدود شدن گیرنده دوپامین ممکن است علائم بیماری پارکینسون را بدتر کند. به طور کلی در افراد مبتلا به بیماری پارکینسون منع مصرف دارد، اگرچه ممکن است در موارد خاص تحت نظارت دقیق استفاده شود.

حساسیت مفرط: افرادی که دارای حساسیت یا آلرژی شناخته شده به متوکلوپرامید هستند نباید از دارو استفاده کنند.

توجه به این نکته مهم است که این لیست کاملی از عوارض جانبی و موارد منع مصرف نیست. افراد مختلف ممکن است به داروها واکنش متفاوتی نشان دهند و باید با متخصصان مراقبت های بهداشتی برای مشاوره و راهنمایی شخصی در مورد استفاده از متوکلوپرامید مشورت شود.