چگونه عصب واگ میتواند بر سلامت جسم و روان تأثیر بگذارد؟

عصب واگ (Vagus Nerve)، یکی از شگفتانگیزترین بخشهای سیستم عصبی انسان، شبکهای از رشتههای عصبی است که مانند یک «طناب گسترده عصبی» از مغز به سمت اندامهای اصلی بدن کشیده شده است. این عصب که بیشترین اتصالات عصبی را در بدن انسان دارد، نهتنها در قلب و ریهها بلکه در معده، رودهها و دستگاه ایمنی نیز ریشه دارد. عصب واگ به مغز ما اطلاع میدهد که چه زمان قلب سریع میتپد، فشار خون بالا میرود، سیستم ایمنی بیش از حد فعال میشود یا حتی میکروبهای روده دست به اقدامات خطرناک میزنند.
این عصب نهتنها خبرهای بد را به مغز مخابره میکند، بلکه در همان لحظه دستور آرامش را به بدن میرساند. وقتی مشکلی مانند التهاب یا فشار روانی رخ میدهد، عصب واگ پیامهای مغز را به قلب، معده و سایر اندامها میفرستد تا ضربان قلب کاهش یابد، معده آرام شود و سیستم ایمنی به حالت تعادل بازگردد.
عصب واگ؛ از نامگذاری تا نقشهای بیشمار
در سال ۱۶۶۴، آناتومیست انگلیسی توماس ویلیس نام «واگ» را برای این عصب انتخاب کرد که در زبان لاتین به معنای «سرگردان» است. این نامگذاری کاملا برازنده بود، زیرا این عصب طولانیترین عصب مغزی انسان است که مانند شاخههای یک درخت از مغز تا اعماق بدن گسترش یافته است.
هر انسان در دو طرف بدن خود یک عصب واگ دارد که هر کدام حاوی ۱۰۰,۰۰۰ رشته عصبی هستند. هر رشته به یک عملکرد خاص اختصاص دارد؛ مانند تنظیم ضربان قلب، تنفس، هضم غذا، ایمنی بدن و حتی کنترل گفتار.
- ۸۰ درصد از رشتههای عصب واگ آوران (Afferent) هستند: این رشتهها اطلاعات بدن را به مغز منتقل میکنند.
- ۲۰ درصد از رشتهها وابران (Efferent) هستند: این رشتهها دستورالعملهای آرامشبخش را از مغز به بدن میرسانند.
این ارتباط دوطرفه نقش کلیدی در حفظ تعادل بدن دارد و عملکردهایی مانند «استراحت و هضم» را در برابر «مبارزه یا گریز» تنظیم میکند.
از گذشته تا امروز: تاریخچه تحریک عصب واگ
ایده تحریک عصب واگ برای درمان بیماریها قدمتی طولانی دارد. اولین بار در دهه ۱۸۸۰، عصبشناس آمریکایی جیمز کورنینگ سعی کرد با استفاده از یک جریان الکتریکی، جریان خون مغز را برای درمان صرع کاهش دهد. آزمایش او شکست خورد، اما این ایده در قرن بیستم بار دیگر جان گرفت.
در دهه ۱۹۸۰، دانشمند آمریکایی جیکوب زبارا کشف کرد که تحریک مستقیم عصب واگ میتواند فعالیتهای نامنظم مغزی را متوقف کرده و در نتیجه تشنج را کاهش دهد. این کشف به سرعت توجه پزشکان را به خود جلب کرد و اولین دستگاه تحریک عصب واگ (Vagus Nerve Stimulation – VNS) در سال ۱۹۸۸ برای درمان صرع در انسانها آزمایش شد.
دستگاههای تحریک عصب واگ؛ ابزاری برای درمان بیماریهای پیچیده
دستگاههای VNS که در زیر پوست کاشته میشوند، پالسهای الکتریکی ملایمی را بهطور منظم به عصب واگ ارسال میکنند. این دستگاهها از سال ۱۹۹۷ برای درمان صرع و از سال ۲۰۰۵ برای درمان افسردگی مقاوم به درمان به تأیید سازمان غذا و داروی آمریکا رسیدند. در سال ۲۰۲۱، مجوز دیگری برای این دستگاهها صادر شد تا به بهبود بیماران پس از سکته کمک کند.
تحریک عصب واگ و اثرات شگفتانگیز بر التهاب و افسردگی
یکی از مهمترین یافتههای محققان در دهه ۱۹۹۰، کشف ارتباط عصب واگ با کاهش التهاب در بدن بود. التهاب، اگرچه در ابتدا بهعنوان یک پاسخ دفاعی عمل میکند، اما در طولانیمدت میتواند به بیماریهای مزمن مانند دیابت، سکته، بیماریهای قلبی و افسردگی منجر شود.
کوین تریسی، جراح مغز و اعصاب آمریکایی، کشف کرد که تحریک الکتریکی عصب واگ میتواند تولید سیتوکاینهای پیشالتهابی را مهار کرده و التهاب را کاهش دهد. این کشف انقلابی، مسیر جدیدی را برای درمان بیماریهای التهابی و حتی اختلالات روانی باز کرد.
افسردگی و نقش التهاب
افسردگی یک بیماری پیچیده است که اغلب با علائم التهاب همراه است. افرادی که دچار افسردگی هستند، بهطور معمول سطوح بالایی از سیتوکاینهای التهابی در خون خود دارند. این مولکولها میتوانند به مغز نفوذ کرده و سلولهای ایمنی مغزی (میکروگلیا) را فعال کنند. در نتیجه، تولید انتقالدهندههای عصبی مانند سروتونین و دوپامین مختل شده و فرد دچار بیانگیزگی، بیحالی و فقدان احساس لذت میشود.
تحقیقات نشان دادهاند که تحریک عصب واگ میتواند التهاب را کاهش داده و تولید مولکولهای حیاتی مانند BDNF را افزایش دهد. این مولکول نقش کلیدی در رشد سلولهای عصبی و بازسازی ارتباطات مغزی دارد.
دستگاههای غیرتهاجمی تحریک عصب واگ (tVNS)
اگرچه دستگاههای کاشتنی VNS بسیار مؤثرند، اما هزینه بالا و نیاز به جراحی باعث شده استفاده از آنها محدود باشد. در سالهای اخیر، دستگاههای غیرتهاجمی تحریک عصب واگ (tVNS) که از بیرون بدن عمل میکنند، توجه زیادی را به خود جلب کردهاند. این دستگاهها از طریق گوش یا گردن به عصب واگ دسترسی پیدا کرده و بدون نیاز به جراحی، پالسهای الکتریکی را ارسال میکنند.
موارد استفاده از tVNS:
- میگرن و سردردهای مزمن
- اضطراب و استرس پس از سانحه (PTSD)
- سندرم خستگی مزمن
- افسردگیهای خفیف تا متوسط
آینده روشن: شخصیسازی درمانهای مبتنی بر عصب واگ
پژوهشگران در تلاشاند تا با نقشهبرداری دقیق از فیبرهای عصبی عصب واگ، درمانهای شخصیسازیشدهای برای هر بیمار ارائه دهند. سیستمهای حلقه بسته (Closed-Loop Systems) یکی از این فناوریهای نوین است که میتواند با نظارت بر علائم بدن مانند ضربان قلب، سطح التهاب یا فعالیت روده، پالسهای الکتریکی مناسب را ارسال کند.
همچنین تحقیقات روی میکروبیوم روده (Gut Microbiome) و ارتباط آن با عصب واگ نشان داده است که سیگنالهای عصبی از روده به مغز میتوانند در تولید دوپامین و سروتونین مؤثر باشند. در آینده، ممکن است درمانهایی ترکیبی از تحریک عصب واگ و بهینهسازی میکروبیوم روده به بیماران ارائه شود.
عصب واگ، کلید درمان بیماریهای پیچیده
تحریک عصب واگ، چه از طریق دستگاههای کاشتنی و چه بهصورت غیرتهاجمی، میتواند راهحلی امیدبخش برای درمان طیف وسیعی از بیماریهای جسمی و روانی باشد. با پیشرفت فناوری و تحقیقات، این درمان میتواند بهطور شخصیسازیشده و مؤثر برای میلیونها انسان در دسترس قرار گیرد.
این نوشتهها را هم بخوانید