10 واقعیت عجیب و علمی درباره مدفوع انسان که نمی‌دانستید
مدفوع انسان، برخلاف ظاهر ساده و حتی ناخوشایند آن، حاوی اطلاعات بسیار ارزشمندی درباره سلامت بدن و کارکردهای پیچیده دستگاه گوارش است. در واقع، ترکیبات و شکل ظاهری مدفوع می‌تواند بازتاب‌دهنده وضعیت تغذیه، میزان آب بدن، و عملکرد میکروبیوم روده (Gut microbiome) باشد. بسیاری از پزشکان متخصص، از تحلیل مدفوع برای تشخیص بیماری‌های مزمن و عفونی بهره می‌برند. گرچه اغلب مردم از پرداختن به موضوع مدفوع انسان پرهیز می‌کنند، اما در دنیای پزشکی و علم، این ماده ارزش علمی و بالینی بالایی دارد. حتی در طب سنتی تمدن‌های کهن، توجه به ویژگی‌های مدفوع برای شناسایی بیماری‌ها امری مرسوم بوده است. مدفوع انسان نه‌تنها نتیجه نهایی فرایند گوارش است، بلکه حامل پیام‌هایی درباره تندرستی کلی فرد نیز می‌باشد. آگاهی عمومی نسبت به نقش مدفوع در سلامت، به‌مرور در حال افزایش است و پژوهش‌های جدید، آن را منبعی بالقوه برای درمان‌های نوین می‌دانند. از آن‌جا که تولید روزانه آن اجتناب‌ناپذیر است، درک علمی از ماهیت مدفوع انسان اهمیت زیادی دارد. بنابراین، پرداختن به موضوع مدفوع انسان دیگر صرفاً کنجکاوی نیست، بلکه بخشی از فهم عمیق‌تر نسبت به عملکرد بدن انسان است.
در سال‌های اخیر، پژوهشگران متعددی به بررسی ساختار، نقش، و کارکردهای بالقوه مدفوع انسان پرداخته‌اند. از تولید انرژی گرفته تا بررسی سلامت روان، مدفوع انسان ابعادی فراتر از تصورات رایج یافته است. برخی از نوآوری‌های پزشکی، مانند پیوند میکروبی (Fecal microbiota transplantation)، بر پایه تحلیل و استفاده علمی از مدفوع انسان شکل گرفته‌اند. همچنین، فناوری‌های نوین در حال توسعه دستگاه‌هایی هستند که بتوانند از طریق بررسی مدفوع، مشکلات پنهان بدن را شناسایی کنند. این کاربردهای فراوان، جایگاه مدفوع انسان را از یک پسماند بی‌ارزش، به یک شاخص زیستی (Biomarker) ارتقاء داده است. موضوع مدفوع انسان دیگر تنها به گفت‌وگوهای شخصی محدود نمی‌شود، بلکه در کنفرانس‌های علمی و مقالات پژوهشی، جایگاه مشخصی یافته است. با توجه به اثرات آن در سلامت عمومی، آموزش درباره مدفوع انسان نیز به یکی از موضوعات بهداشت فردی تبدیل شده است. مطالعات جدید نشان می‌دهند که حتی نوع تغذیه روزانه می‌تواند تأثیر مستقیمی بر رنگ و بو و حجم مدفوع داشته باشد. در این نوشتار، به 10 فکت علمی و کمتر شنیده‌شده درباره مدفوع انسان خواهیم پرداخت که دیدگاه تازه‌ای درباره این پدیده به‌ظاهر عادی اما مهم ارائه می‌دهند.
۱- مدفوع انسان از بیش از ۵۰ درصد باکتری تشکیل شده است
بخش عمده‌ای از وزن خشک مدفوع انسان از باکتری‌ها تشکیل می‌شود، نه بقایای غذایی. این باکتری‌ها بیشتر از نوع فلور روده‌ای (Gut flora) هستند و در فرایند گوارش نقش مهمی ایفا می‌کنند. حدود ۵۰ تا ۸۰ درصد وزن خشک مدفوع را همین میکروارگانیسم‌ها تشکیل می‌دهند. بسیاری از این باکتری‌ها مفیدند و به هضم فیبر، تولید برخی ویتامین‌ها، و تقویت سیستم ایمنی کمک می‌کنند. حضور بیش از اندازه یا کاهش ناگهانی آن‌ها می‌تواند نشانه‌ای از اختلال در میکروبیوم روده باشد. وجود برخی باکتری‌های خاص در مدفوع، امروزه به‌عنوان نشانه تشخیص بیماری‌های مانند سندرم روده تحریک‌پذیر (IBS) شناخته می‌شود. همچنین، تنوع ژنتیکی موجود در این باکتری‌ها آن‌قدر زیاد است که به‌نوعی اثرانگشت میکروبی هر فرد به‌شمار می‌رود. مدفوع به این دلیل بوی خاص دارد که ترکیبات گازی حاصل از متابولیسم این باکتری‌ها، مانند سولفید هیدروژن (Hydrogen sulfide)، در آن تولید می‌شود. مطالعات اخیر نشان داده‌اند که در بیماران افسرده، ترکیب باکتریایی مدفوع نیز با افراد سالم متفاوت است. بنابراین، بررسی میکروبی مدفوع، به‌ویژه در زمینه تشخیص پزشکی و روان‌پزشکی، اهمیتی رو به رشد یافته است.
۲- رنگ مدفوع نشانه‌ای مهم از سلامت داخلی است
رنگ طبیعی مدفوع انسان معمولاً بین قهوه‌ای روشن تا قهوه‌ای تیره متغیر است که دلیل آن وجود ماده‌ای به نام بیلی‌روبین (Bilirubin) است. بیلی‌روبین از تجزیه گلبول‌های قرمز در کبد حاصل می‌شود و با ورود به روده، با صفرا ترکیب شده و رنگ قهوه‌ای تولید می‌کند. تغییر در رنگ مدفوع می‌تواند هشداری درباره سلامت باشد؛ به‌عنوان مثال، مدفوع سفید یا بی‌رنگ ممکن است نشانه انسداد مجاری صفراوی باشد. مدفوع سیاه‌رنگ می‌تواند ناشی از خونریزی دستگاه گوارش فوقانی (Upper GI bleeding) باشد. همچنین، مدفوع قرمز روشن معمولاً به وجود خون تازه در بخش‌های پایینی روده اشاره دارد. رنگ سبز ممکن است در اثر عبور سریع مواد از روده یا مصرف بیش‌ازحد سبزیجات خاص ایجاد شود. حتی برخی داروها و مکمل‌های آهن می‌توانند باعث تغییر رنگ مدفوع شوند. با مشاهده هرگونه تغییر پایدار در رنگ، مشورت با پزشک امری ضروری تلقی می‌شود. این نشانه‌ها معمولاً اولین هشدار بدن نسبت به اختلالات درونی هستند و باید جدی گرفته شوند.
۳- بو و قوام مدفوع با رژیم غذایی ارتباط مستقیم دارد
نوع غذاهایی که مصرف می‌کنیم، تأثیر مستقیمی بر بوی مدفوع و حالت فیزیکی آن دارد. غذاهای غنی از گوگرد مانند سیر، پیاز و گوشت قرمز باعث ایجاد بوی تندتر در مدفوع می‌شوند. همچنین، مصرف فیبر بالا از سبزیجات، میوه‌ها و غلات کامل، موجب نرمی و حجیم شدن مدفوع می‌گردد. در مقابل، رژیم‌های غذایی کم‌فیبر و پرچرب، اغلب منجر به یبوست یا مدفوع سخت و خشک می‌شوند. برخی مواد لبنی در افرادی با عدم تحمل لاکتوز (Lactose intolerance) باعث تولید گاز و بوی بد در مدفوع می‌شوند. بوهای تند و غیرعادی ممکن است نشانه‌ای از عفونت، سوءهاضمه یا بیماری‌های گوارشی مزمن باشند. قوام بیش‌ازحد شل نیز می‌تواند به علت مسمومیت غذایی یا اختلالات روده‌ای مانند بیماری کرون (Crohn’s disease) باشد. بنابراین، پزشکان با بررسی عینی مدفوع، اطلاعات مهمی درباره سبک زندگی و سلامت فرد به‌دست می‌آورند. تغییر در بو و شکل، گاهی زودتر از سایر علائم بیماری ظاهر می‌شود. در نتیجه، بررسی منظم این ویژگی‌ها می‌تواند به تشخیص زودهنگام مشکلات کمک کند.
۴- مدفوع انسان در تولید انرژی و سوخت جایگزین کاربرد دارد
در پروژه‌های پژوهشی و زیست‌فناوری پیشرفته، از مدفوع انسان برای تولید بیوگاز (Biogas) و انرژی استفاده شده است. این گاز عمدتاً از متان (Methane) تشکیل شده و می‌تواند برای روشنایی، گرمایش یا حتی حرکت وسایل نقلیه استفاده شود. برخی کشورها مانند سوئد و هند، سیستم‌هایی را توسعه داده‌اند که مدفوع انسانی را به انرژی پاک تبدیل می‌کنند. در بریتانیا، اتوبوسی به نام Bio-Bus راه‌اندازی شده که سوخت آن از گاز حاصل از تجزیه فاضلاب انسانی تأمین می‌شود. این روش نه‌تنها منبعی پایدار و تجدیدپذیر برای انرژی است، بلکه به کاهش آلودگی زیست‌محیطی نیز کمک می‌کند. تبدیل ضایعات انسانی به سوخت، نمونه‌ای از اقتصاد چرخه‌ای (Circular economy) محسوب می‌شود. همچنین، در برخی مناطق، کود آلی تولیدشده از مدفوع برای مصارف کشاورزی نیز مورد استفاده قرار گرفته است. این فرآیندها البته باید تحت کنترل‌های دقیق بهداشتی و زیستی انجام شوند. بدین ترتیب، مدفوع انسان از یک پسماند مزاحم، به یک منبع بالقوه برای تأمین انرژی تبدیل شده است. این تحول، بخشی از روند جهانی استفاده بهینه از منابع زیستی است.
۵- پیوند میکروبی مدفوع، روشی نوین در درمان بیماری‌هاست
یکی از پیشرفته‌ترین روش‌های درمانی جدید در علم پزشکی، پیوند میکروبی مدفوع (Fecal microbiota transplantation) است. در این روش، مدفوع انسان سالم به روده فرد بیمار منتقل می‌شود تا فلور میکروبی طبیعی او بازیابی گردد. این تکنیک عمدتاً برای درمان عفونت مقاوم به آنتی‌بیوتیک ناشی از باکتری Clostridium difficile استفاده می‌شود. با بازگرداندن تعادل میکروبی روده، بسیاری از علائم گوارشی شدید در بیماران کاهش می‌یابد. این روش تاکنون در بیماران مبتلا به سندرم روده تحریک‌پذیر و بیماری‌های التهابی روده نیز نتایج مثبتی نشان داده است. انتقال میکروبی از طریق کپسول‌های مدفوع فریز‌شده یا تنقیه انجام می‌گیرد. یکی از مزایای این روش، عدم نیاز به داروهای شیمیایی با عوارض جانبی گسترده است. دانشمندان در حال بررسی کاربردهای دیگر این تکنیک برای درمان بیماری‌های متابولیک و حتی اختلالات روانی هستند. پژوهش‌ها حاکی از آن است که ارتباط میان مغز و روده، به‌ویژه از طریق میکروبیوم، می‌تواند در افسردگی و اضطراب مؤثر باشد. این روش پزشکی در آستانه بازتعریف مفهوم سلامت روده و درمان‌های مبتنی بر زیست‌درمانی (Biotherapy) قرار دارد.
۶- مدفوع انسان در بررسی رژیم‌های باستانی و سبک زندگی نیاکان نقش کلیدی دارد
مدفوع‌های باستانی حفظ‌شده که به آن‌ها «کوپرو‌لیت» (Coprolite) گفته می‌شود، منبعی ارزشمند برای مطالعه سبک زندگی، رژیم غذایی و سلامت نیاکان بشر هستند. این نمونه‌ها در شرایط خاص محیطی مانند خشکی شدید یا یخ‌زدگی حفظ می‌شوند. پژوهشگران با تجزیه‌و‌تحلیل این نمونه‌ها، اطلاعات دقیقی درباره نوع گیاهان، گوشت‌ها و انگل‌های مصرف‌شده در گذشته به‌دست می‌آورند. وجود دانه‌های گیاهان هضم‌نشده یا بقایای انگل‌ها در کوپرو‌لیت‌ها نشان‌دهنده تنوع غذایی و مشکلات بهداشتی دوران باستان است. حتی DNA برخی از باکتری‌های روده‌ای موجود در این مدفوع‌ها قابل استخراج است. این داده‌ها می‌توانند الگوهای مهاجرت، تبادلات فرهنگی و نحوه تهیه غذا را در دوره‌های پیشاتاریخی روشن کنند. همچنین، وجود فیبر زیاد در این نمونه‌ها نشان‌دهنده رژیم‌های گیاهی‌تر در گذشته است. مطالعه مدفوع فسیل‌شده، پیوندی میان دیرینه‌شناسی و علوم زیستی برقرار کرده است. این شاخه از علم، درک ما از تکامل زیستی انسان و سازگاری با محیط را گسترش می‌دهد.
۷- در ایستگاه‌های فضایی، مدفوع انسان بازیافت و بخشی از چرخه تأمین منابع می‌شود
در مأموریت‌های فضایی بلندمدت، به‌ویژه در ایستگاه فضایی بین‌المللی (International Space Station)، مدفوع انسان نه‌تنها باید مدیریت شود، بلکه می‌تواند به‌عنوان منبعی قابل‌استفاده در نظر گرفته شود. فضانوردان در فضا با محدودیت منابع مواجه‌اند، بنابراین هر پسماندی بالقوه ارزشمند است. مدفوع انسانی در بسته‌های مخصوص ذخیره می‌شود و در برخی آزمایش‌ها برای تولید کود آلی یا گاز متان مورد استفاده قرار گرفته است. ناسا و سایر آژانس‌های فضایی در حال توسعه فناوری‌هایی برای تبدیل مدفوع به آب و انرژی هستند. این فناوری‌ها می‌توانند در مأموریت‌های مریخ و اقامت‌های طولانی در فضا اهمیت حیاتی داشته باشند. همچنین، بررسی تغییرات در مدفوع فضانوردان اطلاعاتی درباره اثرات بی‌وزنی بر دستگاه گوارش و میکروبیوم بدن فراهم می‌کند. ترکیبات مدفوع در فضا ممکن است دچار تغییراتی شود که در زمین دیده نمی‌شود. در آینده، این پسماند زیستی می‌تواند بخشی از چرخه خودبسندگی زیستی (Bioregenerative life support system) باشد. بنابراین، مدفوع انسان در فضا صرفاً پسماند نیست، بلکه بخشی از آینده زیست‌پایدار فضایی محسوب می‌شود.
۸- در برخی فرهنگ‌ها، از مدفوع انسان برای درمان‌های سنتی استفاده می‌شد
در تمدن‌های باستانی، باورهایی درباره خواص درمانی مدفوع انسان وجود داشت و در برخی متون پزشکی قدیمی به کاربردهای آن اشاره شده است. در طب سنتی چین، ترکیبی به نام «زهر زرد» (Yellow soup) شامل مدفوع خشک‌شده و آب گرم برای درمان مسمومیت‌ها به‌کار می‌رفت. در پزشکی یونان باستان، بقراط گاهی مدفوع را به‌عنوان شاخصی از توازن اخلاط بدن بررسی می‌کرد. در مصر باستان، آثار استفاده از مدفوع خشک‌شده حیوانات و حتی انسان برای التیام زخم‌ها یافت شده است. گرچه این روش‌ها امروزه منسوخ شده‌اند، اما نشان‌دهنده نگرش متفاوت فرهنگ‌ها نسبت به بدن و طبیعت بوده‌اند. برخی جوامع بومی آفریقا و آمریکای جنوبی نیز در گذشته کاربردهایی دارویی برای مدفوع قائل بودند. این کاربردها اغلب بر پایه مشاهده تجربی و نه علم مدرن بنا شده بودند. امروزه، بررسی این سنت‌ها در زمینه انسان‌شناسی پزشکی (Medical anthropology) اهمیت دارد. شناخت این باورها به درک بهتر از سیر تحول دانش پزشکی کمک می‌کند. همچنین، برخی پژوهشگران این سنت‌ها را الهام‌بخش درمان‌های زیستی امروزی می‌دانند.
۹- مدفوع انسان شاخصی بالقوه برای نظارت جمعی بر شیوع بیماری‌هاست
در سال‌های اخیر، استفاده از بررسی فاضلاب شهری برای پایش اپیدمی‌ها به روشی معتبر و علمی تبدیل شده است. نمونه‌برداری از مدفوع انسان در شبکه‌های فاضلاب می‌تواند اطلاعاتی درباره وجود ویروس‌ها، باکتری‌ها و حتی داروهای مصرف‌شده در یک جامعه فراهم آورد. در جریان همه‌گیری کووید-۱۹، تشخیص RNA ویروس در فاضلاب، روشی موثر برای هشدار زودهنگام به شمار آمد. این روش به‌ویژه در کشورهایی با منابع محدود، جایگزین اقتصادی‌تری نسبت به تست‌های فردی محسوب می‌شود. همچنین، با بررسی تغییرات هورمونی یا متابولیتی مدفوع، می‌توان اطلاعاتی درباره سلامت روان یا تغذیه عمومی جامعه استخراج کرد. پایش فاضلاب به‌واسطه مدفوع انسان، شاخه‌ای نوظهور در اپیدمیولوژی محیطی (Environmental epidemiology) است. این داده‌ها می‌توانند در سیاست‌گذاری بهداشت عمومی و مدیریت بحران‌های بهداشتی بسیار مفید باشند. از آن‌جا که مدفوع همگانی‌ترین پسماند زیستی در یک جامعه است، نماینده مناسبی برای تحلیل کلیات سلامت جمعی به‌شمار می‌رود. فناوری‌های نوین در حال توسعه الگوریتم‌هایی برای تحلیل خودکار این اطلاعات هستند. بدین ترتیب، مدفوع انسان ابزار آینده‌نگر برای سیاست‌گذاران سلامت عمومی خواهد بود.
۱۰- مقدار مدفوع روزانه انسان متأثر از عوامل متعددی است
میزان مدفوعی که یک انسان در روز تولید می‌کند، بسته به وزن بدن، رژیم غذایی و سطح فعالیت فیزیکی متغیر است. به‌طور میانگین، یک انسان بالغ حدود ۱۲۰ تا ۲۵۰ گرم مدفوع خشک یا نیمه‌خشک در روز دفع می‌کند. مصرف زیاد فیبر، آب، و غذاهای حجیم، باعث افزایش حجم مدفوع می‌شود. در مقابل، رژیم غذایی پرچرب یا کم‌فیبر معمولاً به کاهش حجم منجر می‌شود. افرادی که فعالیت بدنی زیادی دارند، معمولاً الگوی منظم‌تر و پایدار‌تری از دفع دارند. همچنین، اضطراب یا اختلالات عصبی می‌تواند بر زمان‌بندی و مقدار دفع اثرگذار باشد. بیماری‌های گوارشی نظیر سندرم روده کوتاه (Short bowel syndrome) نیز باعث کاهش یا افزایش غیرطبیعی حجم مدفوع می‌شوند. در شرایط خاص مانند روزه‌داری یا رژیم‌های خاص، حجم مدفوع ممکن است به‌طور چشمگیری کاهش یابد. همچنین، مصرف داروهایی مانند ملین‌ها (Laxatives) می‌تواند به افزایش ناگهانی حجم و دفعات مدفوع منجر شود. در نتیجه، مقدار مدفوع روزانه شاخصی غیرمستقیم اما دقیق برای ارزیابی سبک زندگی و وضعیت سلامت عمومی است.
