ماهی شیطان دریایی گوژپشت به یک پدیده‌ی جهانی تبدیل شد، اما چرا؟
در ماه فوریه، پژوهشگرانی از یک سازمان حفاظتی هنگام تحقیق درباره‌ی کوسه‌ها در نزدیکی جزیره‌ی تنریف (Tenerife)، با منظره‌ای شگفت‌انگیز روبه‌رو شدند. آن‌ها موفق به فیلم‌برداری از یک ماهی نادر از گونه‌ی «ماهی شیطان دریایی گوژپشت» (Humpback Anglerfish – Melanocetus johnsonii) شدند که در سطح آب و در روشنایی روز شنا می‌کرد. این گونه معمولاً در «منطقه‌ی گرگ‌ومیش» (Twilight Zone) در اعماق ۲۰۰ تا ۶۰۰ متری دریا زندگی می‌کند و تاکنون هرگز زنده در روز دیده نشده بود.
ویدئوی این کشف حیرت‌انگیز به‌سرعت در شبکه‌های اجتماعی دست‌به‌دست شد و واکنش‌های احساسی متعددی را برانگیخت. برخی این ماهی را نمادی از سرکشی و جسارت توصیف کردند، مانند «ایکـاروس» (Icarus) که در اسطوره‌های یونانی بیش‌ازحد به خورشید نزدیک شد. برخی دیگر، آن را سمبل قدرت و پایداری در برابر تاریکی دانستند. واکنش گسترده‌ی کاربران نشان داد که دیدگاه ما نسبت به اعماق دریا، که تاکنون سرزمینی ناشناخته یا قلمرو هیولاها به شمار می‌رفت، در حال تغییر است.
ماجرای ظهور این شکارچی اعماق در روشنایی روز
این فیلم، نخستین ثبت مستند از مشاهده‌ی یک ماهی شیطان دریایی در سطح آب و نور روز است. پیش از این، تمام نمونه‌های ثبت‌شده‌ی این گونه شامل لاروها، ماهی‌های مرده یا تصاویری بودند که توسط زیردریایی‌ها در اعماق گرفته شده بود.
این ماهی به‌دلیل داشتن یک اندام بیولومینسانس (Bioluminescent Organ) که از باله‌ی پشتی تغییرشکل‌یافته‌ی آن به نام «اسکا» (Esca) ایجاد شده، مشهور است. این اندام نوری، که نور خود را از طریق باکتری‌های هم‌زیست (Symbiotic Bacteria) تولید می‌کند، به‌عنوان طعمه‌ای برای شکارچیگری در تاریکی استفاده می‌شود.
نمونه‌ی فیلم‌برداری‌شده یک ماهی ماده بود که اندازه‌ی آن حداکثر به ۱۵ سانتی‌متر می‌رسد. درحالی‌که جنس نر این ماهی‌ها تنها ۳ سانتی‌متر رشد می‌کنند و فاقد اندام نورافشان هستند. نرها در طول زندگی خود در جستجوی یک ماده می‌گردند، و پس از یافتن جفت مناسب، به بدن او متصل شده و در نهایت به‌صورت یک انگل زنده (Parasitic Mate) با سیستم گردش خون مشترک به زندگی خود ادامه می‌دهند.
چرا این ماهی در نزدیکی سطح آب ظاهر شد؟ پاسخ این پرسش همچنان ناشناخته است. پژوهشگران احتمال می‌دهند که تغییرات دمایی آب، بیماری، جریان‌های صعودی غیرعادی، یا تلاش برای فرار از یک شکارچی از دلایل احتمالی باشند. اما واقعیت هرچه باشد، این کشف نادر فرصتی بی‌نظیر برای شناخت بیشتر این گونه‌ی اسرارآمیز فراهم کرده است.
ماجرای مرگ ماهی و انتقال آن به موزه‌ی علمی
مشاهدات تیم تحقیقاتی نشان داد که این ماهی برای چندین ساعت در نزدیکی سطح آب شنا کرد و در نهایت جان سپرد. جسد آن به موزه‌ی «طبیعت و باستان‌شناسی سانتا کروز د تنریف» (Museum of Nature and Archaeology, Santa Cruz de Tenerife) منتقل شد تا به‌عنوان یک نمونه‌ی علمی ارزشمند مورد بررسی دقیق‌تر قرار گیرد. این کشف می‌تواند به درک بهتر رفتار، زیست‌شناسی و اکوسیستم این موجود کمک کند.
چگونه اینترنت یک ماهی را به پدیده‌ای جهانی تبدیل کرد؟
پس از انتشار ویدئو، این ماهی غیرمعمول به یکی از پربحث‌ترین موضوعات شبکه‌های اجتماعی تبدیل شد. واکنش‌ها شامل ویدئوهای احساسی، آثار هنری، انیمیشن‌هایی به سبک پیکسار و حتی شعری با عنوان «ایکـاروس، همان ماهی شیطان دریایی است» (Icarus is the Anglerfish) بود.
یکی از کاربران ردیت (Reddit) با نگاهی شاعرانه نوشت:
«دوست دارم فکر کنم که او یک مادربزرگ محترم بود که تمام زندگی‌اش رویای دیدن نور خورشید و جهان بالای آب را داشت. او می‌دانست که لحظه‌ی وداعش نزدیک است، پس از دوستان و خانواده‌اش خداحافظی کرد و به‌سوی نور و ناشناخته‌ها شنا کرد.»
عکاس این فیلم و تیم تحقیقاتی درباره‌ی واکنش‌های عمومی گفتند:
«او قطعاً به یک نماد جهانی تبدیل شده است. اما فراتر از این روایت‌های احساسی، مهم‌ترین چیزی که این رویداد برای ما داشت، جلب توجه مردم، به‌ویژه جوانان، به دنیای دریا بود. شاید این اتفاق بتواند آگاهی درباره‌ی لزوم حفاظت از اکوسیستم‌های دریایی را افزایش دهد.»
از وحشت تا قهرمان؛ تغییر تصویر ماهی‌های اعماق دریا
همدلی گسترده‌ی مردم با این ماهی شگفت‌انگیز، پدیده‌ای غیرمنتظره بود. این موجودات با دهان‌های پر از دندان و اندام‌های نورافشانشان، برای مدت‌ها نماد هیولاهای اعماق دریا محسوب می‌شدند.
در آثار فرهنگی، از این ماهی‌ها به‌عنوان موجودات ترسناک یاد شده است. برای مثال، فیلم‌های مشهوری مانند «جنگ ستارگان: تهدید شبح» (Star Wars: The Phantom Menace – 1999)، «در جستجوی نمو» (Finding Nemo – 2003) و «لوکا» (Luca – 2021)، از آن‌ها الهام گرفته‌اند. اما واکنش کنونی مردم، نشان می‌دهد که نگرش‌ها در حال تغییر است و حتی موجوداتی که از نظر ما عجیب یا نازیبا هستند، می‌توانند همدلی و احترام ما را جلب کنند.
این تغییر نگرش، در تضاد کامل با سرنوشت ماهی دیگری به نام «بلاب‌فیش» (Blobfish – Psychrolutes marcidus) است که در سال ۲۰۱۳ به‌عنوان زشت‌ترین حیوان دنیا انتخاب شد. اما چرا؟ شاید نام «ایکـاروس» که به این ماهی داده شده، نشان می‌دهد که مردم در او یک جوینده‌ی نور می‌بینند که در راه رسیدن به هدف خود جان باخت.
با این حال، آیا نسبت‌دادن احساسات انسانی به جانوران، باعث ایجاد سوءتفاهم درباره‌ی واقعیت‌های علمی نمی‌شود؟ به احتمال زیاد بله، اما برخی دانشمندان معتقدند که چنین احساسی می‌تواند به افزایش علاقه‌ی مردم به حیات وحش و مسئولیت‌پذیری بیشتر نسبت به محیط‌زیست منجر شود.
اعماق دریا و ساکنان آن با تهدیدهای متعددی مانند استخراج معادن در بستر دریا (Seabed Mining)، آلودگی‌های پلاستیکی (Plastic Pollution) و تغییرات اقلیمی ناشی از فعالیت‌های انسانی (Human-Induced Climate Change) روبه‌رو هستند. شاید این احساس همدلی گسترده، فرصتی برای محافظت از این اکوسیستم‌های ناشناخته باشد.
