سی‌تی اسکن‌ها ممکن است عامل ۱۰۰ هزار سرطان جدید در آمریکا باشند
رشد انفجاری استفاده از سی‌تی‌اسکن در آمریکا: ضرورت بازاندیشی در تعادل سود و زیان
امروزه، سی‌تی‌اسکن (CT Scan) به‌عنوان یکی از پیشرفته‌ترین ابزارهای تشخیصی شناخته می‌شود. دستگاهی که با استفاده از پرتوهای یونیزه‌کننده (Ionizing Radiation) می‌تواند ساختارهای داخلی بدن را با دقت بالا آشکار کند. اما حالا یک پژوهش تازه زنگ خطری را به صدا درآورده: افزایش چشمگیر استفاده از این فناوری در ایالات متحده ممکن است در بلندمدت باعث موجی از سرطان‌های ناشی از تشعشع پایین همراه شود.
بر اساس این تحقیق که توسط تیمی بین‌المللی از اپیدمیولوژیست‌ها انجام شده، در سال ۲۰۲۳ نزدیک به ۹۳ میلیون سی‌تی‌اسکن در آمریکا انجام شده است. پژوهشگران پیش‌بینی می‌کنند که پرتوهای ناشی از این حجم گسترده اسکن، ممکن است در آینده به بیش از ۱۰۳ هزار مورد جدید سرطان بینجامد.
این آمار، در صورت صحت، سی‌تی‌اسکن را در ردهٔ همان ریسک‌های پرجمعیت اما پنهانی قرار می‌دهد که تا کنون کمتر به آن توجه شده؛ ریسک‌هایی مانند مصرف منظم الکل یا مواجهه‌ی مزمن با آلودگی هوا.
واقعیتی پیچیده: خطر فردی ناچیز، اما تأثیر جمعی قابل‌توجه
در نگاه نخست، خطر ابتلا به سرطان برای هر فرد پس از یک یا چند سی‌تی‌اسکن بسیار پایین است، و از نظر آماری، حتی می‌توان آن را نزدیک به صفر دانست. اما همین ریسک پایین، وقتی در مقیاس میلیونی دیده می‌شود، تبدیل به دغدغه‌ای جمعی برای سلامت عمومی می‌شود.
پایهٔ علمی این نگرانی‌ها بر مطالعاتی از گذشته استوار است؛ از جمله بررسی روی بازماندگان هیروشیما که در معرض پرتوهایی معادل سه سی‌تی‌اسکن یا بیشتر قرار گرفته بودند. این افراد در طول عمرشان با اندکی افزایش در احتمال ابتلا به سرطان روبه‌رو بودند. پژوهشگران می‌پذیرند که تعمیم کامل این داده‌ها به کاربرد پزشکی فعلی سی‌تی‌اسکن ساده‌انگارانه است، اما نادیده گرفتن‌شان نیز بی‌پاسخ گذاشتن یک سؤال مهم است: آیا واقعاً دوز پایین پرتوی پزشکی کاملاً بی‌خطر است؟
پرتوهایی که برای نوزادان و نوجوانان نگران‌کننده‌ترند
یکی از بخش‌های قابل‌تأمل این پژوهش، اشاره به گروه‌های حساس‌تر سنی است. در کودکان و نوجوانان، بدن در حال رشد است و سرعت تکثیر سلول‌ها بالاتر است. این ویژگی‌ها می‌توانند آن‌ها را نسبت به اثرات احتمالی پرتو آسیب‌پذیرتر کند.
برای مثال، نوزادانی که در زیر یک‌سالگی سی‌تی‌اسکن دریافت می‌کنند، ممکن است در آینده در معرض خطر بالاتری از ابتلا به سرطان تیروئید (Thyroid Cancer) قرار گیرند. و این اثر در نوزادان دختر شدیدتر گزارش شده است. پس ضرورت دارد که پزشکان در مواجهه با این گروه سنی، هرگونه تجویز اسکن را با بیشترین دقت و بر اساس موارد ضرورت علمی یا اندیکاسیون‌های (Indications) واقعی انجام دهند.
سی‌تی‌اسکن نجات‌بخش است، اگر به‌جا و با تشخیص علمی انجام شود
در کنار همه‌ی این نگرانی‌ها، نباید فراموش کرد که سی‌تی‌اسکن‌ها در بسیاری موارد نجات‌بخش‌اند. پژوهش‌ها نشان داده‌اند که برای بیمارانی با ریسک بالای سرطان ریه، انجام اسکن با دوز پایین می‌تواند تا ۲۰ درصد مرگ‌ومیر را کاهش دهد. این آمار، اهمیت نقش تشخیص زودهنگام را به‌خوبی نشان می‌دهد.
پزشکان تأکید دارند که در صورت وجود علائم بالینی مشخص یا ریسک‌های شناخته‌شده، سی‌تی‌اسکن نه‌تنها مجاز، بلکه ضروری است. تکنولوژی امروز ما را قادر ساخته تا بیماری‌هایی که پیش‌تر تنها با جراحی یا بررسی‌های تهاجمی کشف می‌شدند، اکنون با کمترین خطر و بیشترین دقت شناسایی کنیم. پس آنچه اهمیت دارد، نه اجتناب کامل از این ابزار، بلکه استفادهٔ هوشمندانه و مبتنی‌بر شواهد پزشکی از آن است.
باید از افراط و تفریط در تجویز و درخواست اسکن پرهیز کرد
یک نکتهٔ کلیدی نباید نادیده گرفته شود: بسیاری از سی‌تی‌اسکن‌ها ممکن است غیرضروری باشند. گاه پزشک، برای پوشش بیمه‌ای یا رفع مسئولیت، اسکن را تجویز می‌کند. گاه بیمار، با تصور غلط از «دقیق بودن بیشتر»، اصرار به انجام تصویربرداری دارد. اینجا همان جایی است که نقش آموزش عمومی، اخلاق حرفه‌ای پزشکی و نظام‌های کنترل کیفی پررنگ می‌شود.
هم پزشک و هم بیمار باید بدانند که تصویربرداری بیش‌از‌حد، نه نشانهٔ پیشگیری، که گاهی نقض استانداردهای سلامت است. مطالعات نشان داده‌اند که میزان پرتو در اسکن‌ها می‌تواند از فردی به فرد دیگر بسیار متفاوت باشد، بسته به نوع دستگاه، مدت تابش، اندازه بدن و حساسیت اندام هدف.
در نتیجه، هر بار که نسخهٔ سی‌تی‌اسکن نوشته یا درخواست می‌شود، باید با این پرسش همراه باشد: آیا راه‌حل کم‌خطرتری وجود ندارد؟ اگر هست، چرا از آن استفاده نمی‌شود؟
نگاه آینده‌نگر: فناوری برای کنترل، نه جایگزینی قضاوت بالینی
امروزه پایگاه‌های دادهٔ پیشرفته، الگوریتم‌های هوش مصنوعی Artificial Intelligence و نظارت‌های سیستمی، ما را قادر می‌سازند که پرتودهی در اسکن‌ها را دقیق‌تر بررسی کنیم. این سیستم‌ها می‌توانند به‌مرور یاد بگیرند که چه نوع بیماران، در چه سنی، با چه ویژگی‌هایی، بیشتر در معرض خطرند و هشدارهای هوشمند برای تجویزهای غیرضروری تولید کنند.
اما در نهایت، تصمیم نهایی با پزشک معالج است. همان‌طور که یکی از متخصصان رادیولوژی گفته: «ارزش درمانی یک سی‌تی‌اسکن به‌درستی انتخاب بیمار وابسته است، نه فقط به توانایی دستگاه». یعنی کیفیت تصمیم، از قدرت تکنولوژی مهم‌تر است.
منبع: JAMA Internal Medicine
