علت افزایش پرولاکتین بدون وجود تومور چیست؟ | بررسی کامل هایپرپرولاکتینمی غیرتوموری
پرولاکتین، هورمونی است که عمدتاً توسط هیپوفیز قدامی ترشح می‌شود و نقش اصلی آن، تحریک تولید شیر در زنان شیرده است. اما گاهی در شرایطی خاص، سطح پرولاکتین در خون بالا می‌رود، بدون آن‌که توموری در غده هیپوفیز وجود داشته باشد. این وضعیت که به آن هایپرپرولاکتینمی غیرتوموری (Non-Tumoral Hyperprolactinemia) گفته می‌شود، می‌تواند با علائمی مثل اختلال قاعدگی، ناباروری، یا ترشح غیرطبیعی شیر همراه باشد. شناخت دلایل این افزایش، تشخیص درست و درمان مناسب، برای جلوگیری از عوارض هورمونی و روانی بسیار مهم است.
پرولاکتین چیست و چه نقشی دارد؟
پرولاکتین (Prolactin) هورمونی است که توسط سلول‌های لاکتوتروف در غده هیپوفیز ترشح می‌شود. نقش اصلی آن در زنان، تحریک تولید شیر پس از زایمان است، اما در مردان و زنان غیرشیرده نیز به‌مقدار کم وجود دارد. این هورمون به‌صورت طبیعی تحت کنترل هورمون دوپامین از هیپوتالاموس قرار دارد که به‌طور مداوم ترشح پرولاکتین را مهار می‌کند.
چه چیزی باعث افزایش غیرتوموری پرولاکتین می‌شود؟
در شرایطی که افزایش پرولاکتین مشاهده می‌شود اما تومور (پرولاکتینوما) وجود ندارد، باید به علل دیگر فکر کرد. شایع‌ترین عوامل عبارت‌اند از:
- داروها: داروهای ضدافسردگی، ضدروان‌پریشی (مثل ریسپریدون)، متوکلوپرامید، ضد فشار خون
- استرس شدید یا مزمن
- تحریک فیزیکی نوک سینه (مثل ماساژ مکرر)
- نارسایی کلیوی مزمن
- کم‌کاری تیروئید اولیه
- سندرم تخمدان پلی‌کیستیک (PCOS)
- بیماری‌های کبدی یا سیروز
گاهی حتی خطای آزمایشگاهی یا نمونه‌گیری نامناسب می‌تواند باعث بالارفتن کاذب سطح پرولاکتین شود.
علائم بالینی هایپرپرولاکتینمی غیرتوموری
علائم ممکن است بسته به جنسیت و سطح پرولاکتین متفاوت باشد، اما در اغلب موارد شامل موارد زیر است:
در زنان:
- قطع یا نامنظمی قاعدگی
- ترشح غیرطبیعی شیر (گالاکتوره)
- ناباروری
- کاهش میل جنسی
- خشکی واژن و آتروفی
در مردان:
- کاهش میل جنسی
- اختلال نعوظ
- کاهش موهای بدن
- نازایی
- بزرگ شدن پستان (ژینکوماستی)
اپیدمیولوژی
هایپرپرولاکتینمی یکی از شایع‌ترین اختلالات هورمونی در سنین باروری است. تخمین زده می‌شود حدود ۱۰ درصد زنان با اختلالات قاعدگی، افزایش سطح پرولاکتین دارند. در بسیاری از موارد، این افزایش بدون وجود تومور رخ می‌دهد و می‌تواند به‌سادگی با درمان دارویی برطرف شود.
روش‌های تشخیص
تشخیص دقیق نیازمند بررسی چندمرحله‌ای است:
- آزمایش خون برای اندازه‌گیری سطح پرولاکتین: باید صبح و با فاصله از استرس یا فعالیت جنسی انجام شود
- بررسی عملکرد تیروئید: TSH و FT4 برای رد کم‌کاری تیروئید
- ارزیابی عملکرد کلیه و کبد: اوره، کراتینین، آنزیم‌های کبدی
- بررسی داروهای مصرفی بیمار
- MRI مغز و هیپوفیز: در صورتی که پرولاکتین بسیار بالا باشد یا درمان اولیه مؤثر نباشد
درمان هایپرپرولاکتینمی بدون تومور
درمان به علت زمینه‌ای بستگی دارد:
- قطع یا تغییر داروی مؤثر: اگر دارویی عامل باشد
- درمان کم‌کاری تیروئید: با لووتیروکسین
- داروهای کاهش‌دهنده پرولاکتین: مثل کابرگولین (Cabergoline) یا بروموکریپتین (Bromocriptine) در موارد مقاوم
- درمان اختلالات زمینه‌ای مانند PCOS
- کاهش استرس و اصلاح سبک زندگی
بیشتر بیماران با درمان مناسب، در مدت چند هفته تا چند ماه به سطح طبیعی پرولاکتین می‌رسند.
چه زمانی باید نگران شد؟
اگر سطح پرولاکتین بسیار بالا (مثلاً بالای ۲۰۰ ng/mL) باشد یا علائم شدید وجود داشته باشد و هیچ عامل محیطی یا دارویی مشخص نشود، ممکن است بررسی بیشتر برای وجود تومور پنهان هیپوفیز یا ناهنجاری ساختاری مغز نیاز باشد. در این موارد، تصویربرداری با MRI توصیه می‌شود.
نتیجه‌گیری
هایپرپرولاکتینمی بدون تومور هیپوفیز اگرچه در ظاهر کمتر نگران‌کننده به‌نظر می‌رسد، اما می‌تواند نشانه‌ای از مشکلات زمینه‌ای مهمی مانند اختلالات هورمونی، بیماری‌های کلیوی یا داروهای مصرفی باشد. تشخیص زودهنگام و درمان هدفمند، می‌تواند از بروز عوارضی مانند ناباروری، اختلالات جنسی یا روانی جلوگیری کند. در مواجهه با افزایش سطح پرولاکتین، صرفاً به‌دنبال تومور نباشیم؛ گاهی ریشه مشکل در عوامل ساده‌تری نهفته است.
