زخم پپتیک و التهاب معده (گاستریت) چیستند؟ چه علایم دارند و چطور تشخیص داده میشوند؟
قبل از توضیح درباره زخم پپتیک و التهاب معده، به اختصار به ذکر آناتومی و وظایف دستگاه گوارش میپردازیم.
دستگاه گوارش از مجرای گوارشی و اعضای مرتبط با آن تشکیل میشود. مجرای گوارشی، لولهای به طول تقریباً 7 متر است که غذا از آن عبور میکند. این مجرا از دهان، گل (حلق)، مری، معده، روده کوچک (روده باریک)، روده بزرگ و مقعد تشکیل شدهاست. اعضای گوارشی مرتبط با این مجرا، شامل غدد بزاقی، کبد، لوزالمعده (پانکراس) و کیسهصفرا میشوند.
مجرای گوارشی از یک سری اعضای توخالی شامل دهان، مری، معده، روده کوچک، روده بزرگ و مقعد تشکیل شده که دیوارههایی عضلانی دارند که به طور ریتمیک، غذا را در مسیر مجرا پیش میبرند و رحسب قسمت مربوطه، آن را خرد، تجزیه و با عصاره گوارشی، مخلوط، و در نهایت دفع میکنند. حرکت غذا در مسیر مجرای گوارشی در اثر انقباضهای متوالی عضلانی موسوم به حرکات دودی (کرمی) یا موج پریستالسیس (peristalsis) صورت میپذیرد. دیواره عضلانی ناحیه پیش از قطعه غذای خورده شده منقبض میشود و غذا را به سمت پایینتر مجرای گوارشی منتقل میکند. در این قسمت، عضله در حال انبساط است.
انواع دیگر عملکرد عضلانی در معده، غذا را به تلاطم درمیآورد و در روده بزرگ (کولون) موجب تشکیل مدفوع میشود.
در دهان، دندانها غذا را خرد میکنند و از این طریق، سطح عملکرد آنزیمهای گوارشی بزاق را افزایش میدهند.
زبان، دندانها و بزاق همراه با یکدیگر عمل گوارش را آغاز و به عمل بلع کمک میکنند. پس از نرم شدن غذا به وسیله بزاق، زبان آن را به شکل کروی در میآورد تا بتواند قابل بلع شود. 3 جفت غده بزاقی موسوم به غده بناگوشی، غده زیرزبانی و غده زیرفکی وجود دارند که روزانه حدود 5/1 لیتر بزاق به داخل دهان ترشح میکنند.
با رسیدن غذا به وسیله زبان به ابتدای مری، عمل بلع شروع میشود. با شروع عمل بلع، کام نرم (قسمت پشتی سقف دهان) حفره بینی را میبندد و اپیگلوت (ساختار غضروفی دریچه مانندی که بر روی حنجره، به حالت آویزان قرار گرفته است) به پایین کشیده میشود تا راه حنجره و نای بسته شود و غذا وارد این ناحیه نشود. کام نرم و اپیگلوت در حالت استراحت به هوا اجازه میدهند تا از حفره بین به داخل نای برود. در هنگام بلع، اپیگلوت، نای را میبندد و کام نرم به بالا میآید و حفره بینی را میبندد و غذا وارد مری میشود.
مری، لولهای عضلانی است که حلق به داخل آن باز میشود.
مری، غذا را به داخل معده هدایت میکند. غذای جامد تا مدت 5 ساعت با شیره معده مخلوط میشود تا پیش از وارد شدن به روده باریک «کیموس» را بسازد (کیموس، ماده نیم مایع و خمیری قسمت فوقانی مجرای معدهای رودهای است که در اثر هضم غذا ایجاد میشود). مایعات طی مدت چند دقیقه از دهان به روده میرسند.
غذا، طی 2 تا 3 ثانیه از ابتدای مری به انتهای آن میرسد. اسفنکتر تحتانی مری، حلقهای عضلانی است که با شل شدن خود به غذا اجازه ورود به معده را میدهد و سپس با انقباض بعدی، مانع از بازگشت غذا به سمت بالا میشود.
اسفنکترپیلور (منفذ انتهایی معده)، دریچهای عضلانی است که کیموس را تا زمان کامل شدن فرآیند مخلوط شدن آن در معده نگه میدارد. معده خالی به شکل J، و دارای چینخوردگیهایی است که به معده اجازه میدهند متسع شود.
معده به وسیله لایه مفروشکننده مخاطی پوشیدهشدهاست که به منظور پیشگیری از هضم شدن بافت معده، به وسیله خودش، مایعی مخاطی ترشح میکند. این لایه، حفرههایی دارد که قاعده آنها حاوی غدد معدهای است که به تعداد بسیار زیاد در داخل هر چینخوردگی مخاط معده یافت میشوند و اسید و آنزیمهای سازنده شیره معده را ترشح میکنند. معده، روزانه 3 لیتر شیره معده ترشح میکند.
روده کوچک (روده باریک) و روده بزرگ، در مجموع حدود 5/6 متر طول دارند و طویلترین بخش مجرای گوارشی را تشکیل میدهند. روده کوچک از دوازدهه (اثنی عشر یا دئودنوم duodenum)، تهی روده (ژژونوم، jejunum) و ایلئوم (ileum) تشکیل میشود. غذا در روده کوچک، با عصارههای گوارشی، مخلوط و مواد غذایی و آب، به داخل خون جذب میشوند. در روده بزرگ که از سه بخش روده کور (سکوم، scum)، کولون (colon) و راست روده (رکتوم، rectum) تشکیل شدهاست، مدفوع ساخته میشود. اثنیعشر، کیموس را با ترشحات کیه صفرا و لوزالمعده مخلوط میکند و سپس آن را به لوله طویل ژژونوم وارد میکند و ژژونوم، عصارههای گوارشی خود را به کیموس اضافه مینماید. ایلئوم، آخرین بخش روده باریک است و خونرسانی و لنف زیادی دارد تا بتواند موادغذایی را جذب کند.
روده باریک، در خارج از غشای نازکی به نام سروز تشکیل میشود که نقش محافظ دارد. لایههای بعدی روده باریک عبارتند از: لایههای عضلانی، زیر مخاط (حاوی اعصاب، رگهای خونی و رگهای لنفاوی) و مخاط (که جذب مواد در برآمدگیهای ظریف آن، موسوم به «ویلوس» که به شکل میلیونها برجستگی انگشتی شکل متشکل از برجستگیهای کوچکتر به نام «میکرو ویلوس» هستند صورت میگیرد). چین صفاقی چسباننده روده بزرگ و کوچک، به دیواره پشتی بدن، روده بند یا مزانتر (mesentery) نام دارد که رگهای خونی و اعصاب از طریق آن به رودهها میرسند. رگهای لنفای روده کوچک، فرآوردههای حاصل از هضم چربی را انتقال میدهند.
دیواره روده بزرگ، قطر بیشتر و عضلات کمتری نسبت به روده کوچک دارد و لایههای عضلانی آن، مدفوع را مخلوط میکنند و به جلو میرانند. دیوارههای کولون، آب مدفوع را جذب میکنند و باکتریهای طبیعی موجود در کولون، حجم توده فیبر مدفوع را کاهش میدهند. این فرایند ممکن است تا دو روز طول بکشد. روده کور (سکوم) دریچهای به نام «دریچه ایلئوسکال» دارد که کیموس از طریق آن وارد سکوم میشود. از سکوم، زایدهای کرمی شکل موسوم به آپاندیس (appendix) به طول حدود 7 تا 15 سانتیمتر و قطر تقریباً 1 سانتیمتر جدا میشود. این زایده، در انتها، مسدود است و التهاب آن که اغلب در اثر گیر کردن تودهٔ سفت مدفوع یا جسم خارجی یا انگل در مجرای این زائده ایجاد میشود «آپاندیسیت» نام دارد.
هنگام رسیدن مدفوع به راست روده (رکتوم) اساس دفع ایجاد میشود که به طور ارادی قابل کنترل است. مدفوع از طریق انتهاب مجرای گوارش، یعنی مقعد خارج میشود و یک حلقه عضلانی این کار را کنترل میکند.
کبد، بزرگترین عضو داخلی بدن است و در سمت راست شکم قرار دارد. کبدروزانه تا یک لیتر مایع گوارشی سبز رنگ موسوم به «صفرا» تولید میکند که در کیسهصفرا ذخیره میشود. کبد کارخانه شیمیایی بدن است و مولکولها را برحسب نیا بدن به فرمهای سادهتر یا پیچیدهتر تبدیل میکند. به عنوان مثال، مواد غذایی در کبد تعدیل و سپس در آنجا ذخیره یا در سراسر بدن منتشر میشود. کبد، سمومی مانند الکل را به مواد کم ضررتر تبدیل میکند. کبد از هزاران «لوبول» تشکیل شده است که واحدهای ظریفی به عرض 1 میلیمتر هستند که خون را فرآوری می کنند.
هر لوبول دارای تعداد زیادی سلول اختصاص یافته است که تمام اعمال شیمیایی کبد را بر عهده دارد. شاخههای سیاهگ باب، سرخرگ کبدی و مجرای صفراوی، هر لوبول را احاطه میکنند. خون حاوی مواد غذایی از روده باریک، از طریق 6 سیاهرگ کوچک و خون اکسیژن دار، از قلب از طریق 6 سرخرگ کوچک ارد هر لوبول میشود. خون بدون اکسیژن و فرآوری شده هر لوبول، پیش از بازگشت به قلب در سیاهرگ مرکزی لوبل جمع میشود. خون، با عبور از مجاری لوبول موسوم به «سینوزویید» به مرک لوبول، به وسیله سلولهای کبدی هپاتوسیتها) فرآوری میشود. صفرای ساخته شده به وسیله سلولهای کبدی، در داخل مجاری ظریفی که تلاقی آنها با هم، مجرای صفراوی مشترک را میسازد جریان مییابد.
کیسهصفرا، در سطح پشتی تحتانی کبد واقع است و صفرا را که مایع گوارشی تولید شده به وسیله کبد است و از محصولات زاید خون ساخته میشود، تغلیظ و در خون ذخیره میکند. دیواره داخلی کیسهصفرا چینخوردگیهای بسیار زیادی دارد. وقتی غذا وارد اثنیعشر میشود، لوزالمعده و کیسهصفرا عصارههای گوارشی خود را آزاد میکنند. صفرا از کبد و کیسهصفرا به اثنی عشر انتقال مییابد و این کار به وسیله مجرای صفراوی مشترک انجام میشود. مجرای سیستیک، صفرا را از کیسهصفرا به مجرای صفراوی مشترک حمل میکند.
لوزالمعده (پانکراس، Pancreas) غده بزرگ و خوشهمانندی است که به شکل عرضی در پشت معده، بین طحال و اثنیعشر قرار دارد. انتهای سمت راست لوزالمعده که به آن «سر لوزالمعده» گفته میشود، بزرگتر و متمایل به طرف پایین است. انتهای سمت چپ لوزالمعده «دم لوزالمعده» نام دارد و عرضی است و در نزدیکی طحال خاتمه پیدا میکند. بخش درون ریز لوزالمعده از «جزایر لانگرهانس» تشکیل شدهاست و هورمونهای انسولین، گلوکاگون و سوماتوستاتین را میسازد و به طور مستقیم به داخل خون ترشح میکند. بخش برون ریز لوزالمعده، مرکب از واحدهای ترشحی، شیره لوزالمعده را تولید و به داخل اثنی عشر ترشح میکند. این شیره، حاوی آنزیمهای ضروری برای گوارش پروتئین است و روزانه حدود 5/1 لیتر ترشح میشود. پس از ورود غذا از معده به اثنیعشر، پوشش مفروشکننده اثنی عشر هورمونهایی را آزاد میکند که کیسهصفرا و لوزالمعده را برای رهاسازی عصارههای آنها تحریک مینمایند. گرانولها (دانههای مخصوص لوزالمعده)، حاوی آنزیمهایی هستند که همراه با مایع مخاطی، اسید معده را خنثی میکنند. عصاره لوزالمعده از طریق مجرای لوزالمعدهای وارد اثنیعشر میشود.
بیشترین میزان مواد غذایی را آب و سه ماده اصلی یعنی پروتئین، کربوهیدرات و چربی تشکیل میدهند که تمام آنها برای بقای فرد مورد نیاز هستند. قبل از آنکه این مواد قابل استفاده شوند باید مولکولهای بزرگ آنها در دستگاه گوارش به واحدهای کوچک قابل جذب بدن تجزیه شود. جذب، در روده کوچک و روده بزرگ صورت میگیرد. ویتامینها و مواد معدنی هم که از مولکولهای کوچک تشکیل میشوند بدون یاز به تجزیه ابتدایی جذب میشوند.
در دهان، آنزیمهای بزاق، نشاسته را که نوعی کربوهیدرات است به قندهای ساده تجزیه میکند. شیره معده ترشح شده به وسیله غدد موجود در دیواره معده، حاوی اسید و آنزیمهای گوارشی است. اسید معده باکتریهای موجود در غذا را از بین میبرد و آنزیمها به تجزیه پروتئینها و تبدیل آنها به اسید آمینه کمک میکنند. سلولهای اختصاصی معده، مخاط (موکوس) ترشح میکنند که موجب ممانعت از هضم معده به وسیله اسید معده میشود. در اثنیعشر، صفرا ذرات چربی را به ذرات کوچکتر تقسیم میکند و شیره لوزالمعده، حاوی آنزیمهای مبدل چربی به اسیدهای چرب، گلیسرول و بیکربنات سدیم است که اسید معده را خنثی میکنند. در ژژونوم، آنزیمهای لوزالمعدهای تولید شده به وسیله دیواره ژژونوم، تجزیه کربوهیدرات، پروتئین و چربی را کامل میکنند.
عمل اصلی ایلئوم، جذب مواد غذایی است و صفرا نیز در ایلئوم جذب میشود و به وسیله رگهای خونی به کبد باز میگردد. مواد غذایی جذبشده، در کبد، فرآوری و در آن، ذخیره یا به قسمتهای دیگر منتشر میشوند. بعضی از چربیها، قبل از ورود به گردش خون از طریق رگهای لنفاوی عبور میکنند.
در کولون، با جذب آب مواد زاید، تشکیل مدفوع که قسمت اعظم آن فیبر است تکمیل میشود. باکتریهای موجود در کولون، بعضی از ویتامینها را تولید میکنند که سپس جذب میشوند. مدفوع تشکیل شده در کولون، در راستروده (رکتوم)، جمع و سپس از راه مقعد دفع میشود.
زخم معده و اثنیعشر که در مجموع زخم (اولسر) پپتیک (peptic ulcer) نامیده میشود، زخمی است که بر روی لایه مفروشکننده معده یا اثنیعشر به وجود میآید. «پپتیک» لغتی یونانی مشتق از peptin به معنی «هضم کردن» است و زخم پپتیک به زخمی با حاشیهٔ مشخص و به اندازه 5/0 سانتیمتر یا بیشتر گفته میشود که در اثر از بین رفت غشای مخاطی معده، اثنیعشر یا هر قسمت از دستگاه گوارش که با شیره معده حاوی اسید و پپسین (آنزیم معدهای کاتالیزکننده هیدرولیز پروتئین) تماس دارد به وجود میآید و معمولاً بسیار دردناک است.
التهاب معده (گاستریت، gastritis)
در واقع، التهاب لایه مفروشکننده معده است که ممکن است به طور ناگهانی آغاز شود و به مدت کوتاه ادامه یابد (حاد) و یا به تدریج بروز نماید و پایدار باند (مزمن).
اگرچه زخم پپتیک و گاستریت را بیماریهای مرتبط با استرس دانستهاند، امروزه، پزشکان در اکثر موارد خم پپتیک و گاستریت، باکتریای به نام هلیکوباکتر پیلوری (Helicobacter pylori) را به عنوان عامل ایجاد بیماری معرفی میکنند.
هلیکوباکتر پیلوری، نوعی باکتری متحرک مارپیچ یا مستقیم با تاژکهای متعدد است که در مخاط معده انسان و حیوانات یافت میشود و با ایجاد زخمهای معده و اثنیعشر و نیز سرطان معده ارتباط دارد.
هلیکوباکتر پیلوری، باسیلی است که در معده حدود 50% مردم دنیا یافت میشود و عامل خطر اصلی ایجاد زخم دستگاه گوارش و سرطان معده است ولی مشخص نیست چرا در بعضی افراد موجب بروز بیماری میشود و برخی دیگر را مبتلا نمیکند. این باسیل دارای چند مکانیم مقاومت به اسید است و به مقدار کمی اکسیژن نیاز دارد و از رشد آهستهای برخوردار است.
معمولاً هلیکوباکتر پیلوری دردوران کودکی وارد بدن میشود و اکتساب یا از دست دادن آن در دوران بلوغ شایع نیست. زندگی در نقاط پرجمعیت و بهداشت ضعیف در دوران کودکی، از عوامل خطر کُلُنیزاسیون هلیکوباکتر پیلوری هستند. انسان، تنها مخزنِ مهم هلیکوباکتر پیلوری است و احتمالاً باکتری مزبور از راه آب یا غذا وارد بدن میشود.
ممکن است کودکان، هلیکوباکتر پیلوری را از والدین خود (با شیوع بیشتر از مادر) یا از کودکان دیگر اکتساب کنند.
این که آیا انتقال عفونت از طریق مدفوعی دهانی صورت میگیرد یا دهان به دهان، مشخص نشدهاست ولی هلیکوباکتر پیلوری به آسانی از محتویات استفراغ یا ماده برگشتی از معده به مری و به نحو دشوارتر، از مدفوع کشت میشود.
هلکوباکتر پیلوری در سال 1982 به وسیله دو دانشمند استرالیایی به نام «دکتر جان رابین وارن» و دکتر «باری جیمز مارشال» کشف شد.
تا اوایل دهه 1980 تصور میشد زخمهای معده و اثنیعشر، اکثراً ناشی از نحوه زندگی افراد هستند و در افراد سیگاری و نیز افراد متعلق به سطوح پایین اجتماعی و یا اشخاصی که دچار استرس میشوند به وجود میآیند. دو دانشمند مذکور در جریان تحقیق بر نمونههای بافت معده متوجه شدند که نوعی باکتری در مخاط نیمه تحتانی معده بعضی از افراد وجود دارد. آنها این باکتری را که نقش دقیق آن معلوم نبود، کامپیلوباکتر پیلوری (campylobacter pylori) نامیدند. این باکتری میتواند به نحوی در مخاط معده قرار بگیرد که اسید معده قادر به از بین بردن آن نباشد. کُلُنیزاسیون این باکتری، التهاب معده مزمن سطحی را به دنبال دارد. ابتدا مشخص نبود که آیا عفونت با کامپیلوباکتر، عامل التهاب معده است و یا التهاب معده موجب این عفونت میشود. برای حل این مشکل، پروفسور مارشال، خود را به کامپیلوباکتر پیلوری آلوده نمود و سپس با انجام آزمایش، ابتلای خود به التهاب معده را ثابت کرد و در مرحله بعد توانست با مصرف آنتیبیوتیکهای مخصوص، عفونت را ریشه کن و التهاب معده خود را درمان کند. در سال 2005، مؤسسه کارولینسکا واقع در استکهلم، جایزه نوبل در رشته فیزیولوژی یا پزشکی را به پاس قدردانی از کشف باکتری مزبور و نقش آن در ایجاد التهاب معده و زخم معده و اثنیعشر به پروفسور مارشال و همکار قدیمی او دکتر وارن اهدا نمود.
سالها بعد، دانشمندان نام این باکتری را به اختصار به آن، اچ، پیلوری (H.Pylori) گفته میشود.
التهاب ایجاد شده به وسیله کُلُنیزاسیون، اچ، پیلوری موجب ازدیاد اسید معده، تحریک آنتیژنی، زخم معده یا اثنیعشر و گاستریت آتروفیک میشود. تحریک آنتیژنی گاهی موجب بروز لنفوم سلول B (نوعی سرطان) میشود و گاستریت آتروفیک ممکن است به نوعی سرطان معده (موسوم به آدنوکارسینوم معده)، یا التهاب مری ناشی از برگشت اسید معده بیانجامد.
عوامل مستعد کننده زخم پپتیک و چنانچه نشانههای زخم پپتیک یا گاستریت مزمن در شما وجود دارد به پزشک مراجعه کنید. گاستریت توأم با بازگشت (ریفلاکس) اسیده معده به مری (gastroesophageal reflux; GOR یا gastroesophageal GERD reflux disease;) که در آن، محتویات معده به طور منظم به مری برمیگردد ممکن است در صورت عدم درمان منجر به سرطان مری شود.
گاستریت حاد ممکن است به دنبال نوشیدن مقدار زیاد الکل یا پس از یک بیماری شدید ایجاد شود. استرس از علل ایجاد زخم پپتیک نیست ولی میتواند تولید اسید معده را کاهش یا افزایش دهد و از این رو ممکن است بر زخمهای پپتیک و گاستریت تأثیر داشته باشد.
گاستریت مزمن و زخ معده در افراد بالای 50 سال و زخم اثنی عشر در مردان 20 تا 45 ساله شیوع بیشتری دارد.
عوارض احتمالی زخم پپتیک عبارتند از:
خونریزی (که میتواند موجب سیاهرنگ و قیری شدن مدفوع شود) و استفراغ خونی، سوراخ شدن معده، عارضه مهمی است که در اثر نفوذ زخم به تمام ضخامت معده یا اثنی عشر ایجاد میشود و در نتیجه آن، محتویات معده به داخل شکم نشت میکند.
توجه سوراخ شدن معدن یا اثنیعشر، یک فوریت پزشکی است و باید بلافاصله مورد عمل جراحی قرار گیرد.
عفونت درازمدت با هلیکوباکتر پیلوری با افزایش خطر بروز سرطان معده ارتباط دارد.
نشانههای زخم پپتیک عبارتند از:
احساس درد یا ناراحتی در قسمت میانی فوقانی شکم که گاهی با خوردن غذا تسکیل مییابد، کاهش اشتها و وزن، تهوع و گاهی استفراغ، نفخ و احساس پربودن شکم، ترشح سریع بزاق به دنبال بازگشت اسید به معده به منظور رقیق کردن آن.
نشانههای گاستریت عبارتند از:
احساس ناراحتی یا درد در قسمت میانی فوقانی شکم که اغلب بعد از خوردن غذا ایجاد میشود.
تقریباً در 30% از بزرگسالان ایالات متحده و سایر کشورهای توسعهیافته و بیش از 80% بزرگسالان کشورهای در حال توسعه، هلیکوباکتر پیلوری یافت میشود.
توجه
به طور کلاسیک با خوردن غذا، درد زخم معده تشدید و درد زخم اثنیعشر تسکین پیدا میکند.
زخمهای پپتیک شایع و اغلب مزمن هستند و در ایالات متحده سالانه حدود 4 میلیون نفر (به صورت جدید یا عود بیماری) دچار آن میشوند. در هر سال حدود 15000 مورد مرگ در ایالات متحده در اثر پیامدهای بیماری زخم پپتیک عارضهدار شده روی میدهد. از هر 10 آمریکایی، یک نفر در مقطعی از عمر خود دچار زخم پپتیک میشود.
نکته
برخلاف تصور عمومی، زخمهای اثنیعشر شایعتر از زخمهای معده هستند.
حدود 4% از زخمهای معده ناشی از یک تومور بدخیم هستند. از این رو باید برای حصول اطمینان، نمونهبرداریهای متعدد از معده به عمل آید. معمولاً زخمهای اثنیعشر خوشخیماند.
فرد مبتلا به گاستریت چگونه میتواند به بهبود خود کمک کند؟
چنانچه فردی مبتلا به نشانههای خفیف و غیرمکرر گاستریت است با اقدامات زیر میتواند به بهبود خود کمک نماید: خوردن مقدار کم غذا، در فواصل منظم (کاهش مقدار هر وعده غذا و افزایش تعداد وعدههای غذا خوردن)، خودداری از مصرف غذاهای دارای ادویه، پرهیز از کافئین و الکل، نشسته و آهسته غذا خوردن، دراز کشیدن بلافاله پس از خوردن غذا، مصرف منطقی داروهای ضد اسید معده.
درمانهای مرسوم
ابتدا باید بیماری به وسیله متخصص گوارش تشخیص داده شود. در مرحله اول، احتمال بیماری با توجه به نشانهها مطرح میشود ولی برای تأیید تشخیص، انجام آزمایشهای مخصوص ضرورت دارد.
حساسترین اقدام تشخیصی، آندوسکوپی است که در آن، پزشک متخصص، پس از تزریق یک آرامبخش ملایم، لوله نازک و انعطافپذیر دستگاه (آندوسکوپ) را که در انتهای آن دوربین مخصوصی قرار گرفته از راه دهان و حلق، به معده و اثنی عشر فرد وارد میکند و سپس به مشاهده قسمتهای مختلف مری، معده و اثنیعشر بر روی صفحه مانیتور میپردازد و تصاویر لازم را ثبت میکند و در صورت لزوم، به طور همزمان، نمونهبرداری بیوسپی (نیز انجام میدهد.) اگر زخم پپتیک در حال خونریزی باشد پزشک میتواند از آندوسکوپ برای تزریق داروهای ایجادکننده لخته یا سوزاننده زخم استفاده کند. از آندوسکوپی میتوان برای تشخیص ضایعات خیلی کوچک غیرقابل تشخیص با رادیوگرافی، بررسی ناهنجارهای غیرمعمول رادیوگرافی، بررسی ناهنجارهای غیرمعمول رادیوگرافیک یا تشخیص منشأ خونریزی و کمخونی بررسی کرد (یعنی مشخص کرد که آیا زخم پپتیک عامل خونریزی و کمخونی است یا نه).
یکی دیگر از روشهای تشخیص زخممعده و اثنیعشر، رادیوگرافی است که در آن، بیمار پس از خوردن مایع گچمانند باریُم، بر روی تخت رادیولوژی میخوابد و تصاویر رادیوگرافیک از نواحی مزبور گرفته میشود. حساسیت رادیوگرافی مزبور برای تشخیص زخم اثنیعشر به 80% و اگر میزان ماده حاجب (باریم) به دوبرابر رسانده شود، به 90% میرسد. زخم اثنیعشر در رادیوگرافی، به شکل دهانه آتشفشان دارای حاشیه مشخص و غالباً در قسمت بولب دیده میشود. زخم معده ممکن است در رادیوگرافی به شکل خوشخیم یا بدخیم تظااهر کند.
احتمال بدخیم بودن زخمهای بزرگتر از 3 سانتیمتر یا زخمهای همراه با توده، بیشتر است.
چنانچه در رادیوگرافی یا آندوسکوپی، زخم پپتیک کشف شود بیمار باید از نظر وجود هلیکوباکتر مورد آزمایش قرار گیرد.
نکته
متأسفانه تا 8% از زخمهای پپتیکی که در رادیوگرافی خوشخیم به نظر میآیند، در آندوسکوپی یا جراحی، بدخیماند. بنابراین باید در صورت دیدن زخم معده در رادیوگرافی، آندوسکوپی و نمونهبرداری (بیوپسی) انجام شود.
هلیکوباکتر پیلوری را میتوان با استفاده از آزمایشهای مخصوص خون، تنفس، مدفوع و بافت تشخیص داد.
در آزمایش خون، پادتنها (آنتیبادیها) ی ضد هلیکوباکتر پیلوری شناسایی میشوند. پس از گرفتن خون از نوک انگشت فرد، مقدار آنتیبادیهای ضد هلیکوباکتر پیلوری در سرم خون تعیین میشود.
از آزمایش اوره تنفس (urea breath test) برای شناسایی هلیکوباکتر پیلوری استفاده میشود. این آزمایش پس از درمان نیز برای کنترل چگونگی تأثیر داروها به کار میرود. بیمار بعد از خوردن محلولی از اوره که حاوی نوعی اتم کربن مخصوص است مورد آزمایش قرار میگیرد. چنانچه هلیکوباکتر پیلوری وجود داشتهباشد، این باکتری اوره را تجزیه و کربن آزاد میکند. کربن با خون به ریههای بیمار میرسد و بمیار آن را با بازدم خود خارج و آنالیزر تنفس، وجود یا فقدان هلیکوباکتر پیلوری وجود داشته باشد، این باکتری اوره را تجزیه و کربن آزاد میکند. کربن با خون به ریههای بیمار میرسد و بیمار آن را با بازدم خود خارج و آنالیزر تنفس، وجود یا فقدان هلیکوباکتر پیلوری را مشخص میکند. دقت این آزمایش از 96 تا 98 درصد است.
برای تشخیص هلیکوباکتر پیلوری موجود در مدفوع میتوان از آزمایش مدفوع استفاده کرد. این آزمایش را آزمایش آنتیژن مدفوعی هلیکوباکتر پیلوری (Helicobacter pylori Stool antigen; HPSA) مینامند و از دقت تشخیص کافی برخوردار است.
در آزمایشهای بافتی، معمولاً از نمونه بافتی تهیه شده به وسیله آندوسکوپ استفاده میشود. این آژمایش از سه نوع، شامل آزمایش اورهآز سریع (rapid urease test)، آزمایش بافتشناسی، و آزمایش کشت مستقیم تشکیل میشود.
پزشکان برای ریشهکنی هلیکوباکتر پیلوری، از درمان ترکیبی استفاده میکنند. این درمان از یک داروی مهارکننده پمپ پروتون (proton pump inhibitor; PPT) مانند اومپرازول، اسومپروازول، لاسنروپرازول، رابپرازول، یا پنتوپرازول به اضافه دو آنتی بیوتیک متفاوت [مثل «مترونیدازول+ تتراسیکلین» یا «تتراسیکلین+ کلاریترومایسین یا مترونیدازول» و یا «کلاریترومایسین + مترونیدازول» و یا «کلاریترومایسین + مترونیدازول یا آموکسی سیلین»] تشکیل میشود.
داروهای مهارکننده پمپ پروتون، اسید معده را کاهش میدهند. درمان ترکیبی مزبور 2 هفته به طول میانجامد و ممکن است لازم شود تا چند هفته بعد، درمان با داروی مهارکننده پمپ پروتون (PPT) ادامه پیدا کند.
گاهی به جای PPT، از داروی بیسموت سابسالسیلات یا یک داروی متضاد گیرنده H2 (مثل سایمتیدین یا رانیتیدین و فاموتیدین یا نیزاتیدین) استفاده میشود، بیسموت نه تنها در بهبود زخم بلکه در ریشهکنی هلیکوباکتر پیلوری نقش دارد. داروهای متضادگیرنده H2 نیز مانند PPT ها، مقدار اسید تولید شده در معده را کاهش میدهند.
در مجموع، رژیمهای درمانی فوق تقریباً در 90% موارد برای ریشهکنی هلیکوباکتر پیلوری موفقیتآمیز هستند هر چند که عفونت ممکن است عود کند.
توجه
استعمال دخانیات سرعت فرآیند ترمیم زخم پپتیک به وسیله درمان دارویی را کاهش میدهد.
درمان بعدی، عمل جراحی است که امروزه به دلیل درمانهای دارویی موجود به ندرت و برای عوارضی مانند سوراخشدگی معده انجام میشود.
تنها حدود نیمی از افراد مبتلا به زخم اثنیعشر از درد شکایت دارند.
احتیاط:
داروهای زخم پپتیک و گاستریت ممکن است موجب بروز عوارض جانبی مختلف شوند. با پزشک خود در این باره مشورت کنید.
درمان تغذیهای:
قند، الکل، قهوه، قهوه بدون کافئین، و چای موجب افزایش اسیدیته معده و تشدید یا طولانی شدن روند زخم پپتیک میشوند.
همچنین شواهدی وجود دارد که نشان میدهد مصرف نمک عامل خطر بروز زخم معده به شمار میآید. خوردن غذاهای شور، خطر ایجاد عفونت هلیکوباکتر پیلوری و در نتیجه، احتمال بروز گاستریت و زخم پپتیک را افزایش میدهد. پرهیز از مصرف مواد فوق میتواند به بهبود افراد مبتلا به زخم پپتیک کمک کند.
مصرف ویتامین A برای ترمیم بافتهای مخاطی، از جمله لایههای مفروشکننده معده و رودهها لازم است. تجارب بالینی، مصرف روزانه 000/10 واحد بینالمللی و ویتامین A در خانمها و 25000 واحد بینالمللی از این ویتامین را در آقاین برای کمک به بهبود زخم پپتیک موثر دانستهاند.
مصرف روی ممکن است در زخمهای پپتیک مؤثر واقع شود. روی مانند ویتامین A، ترمیم بافت را افزایش میدهد. تجارب بالینی نشان دادهاند که مصرف روزانه 30 میلیگرم روی (همراه با 2 میلیگرم مس) میتواند به بهبود زخم پپتیک کمک کند.
احتیاط
قبل از مصرف مکملهای ویتامین A و روی، همراه با داروهای دیگر با پزشک مشورت کنید. زنان باردار و خانمهایی که قصد حامله شدن دارند نباید مکمل ویتامین A مصرف کنند.
هومیوپاتی
سه داروی شایع مورد استفاده در درمان گاستریت و زخم پپتیک با روش هومیوپاتی عبارتنداز: کالیوم بیکرومیکوم، اسید نیتریک، فسفر.
گیاهدرمانی غربی
متخصصان گیاهدرمانی از ترکیبی از گیاهان خاص برای تسریع ترمیم غشاهای مخاطی، تحریک ترشح مخاط، مقابله با التهاب و عفونت، تسکین علام اسیدیته، سوء هضم و درد معده استفاده میکنند.
لیکوریس (شیرینبیان)، ریشه گیاه ختمی و گیاه نارون تسکیندهنده هستند و لایه مفروشکننده معده را میپوشانند و موجب کاهش التهاب و تحریک افزایش سرعت ترمیم لایه مزبور میشوند.
گیاه شیرینبیان از خاصیت ضدالتهایی قوی نیز برخوردار است. تحقیقات بالینی نشان دادهاند که شیرینبیان به اندازه درمانهای مرسوم در بهبود زخم پپتیک مؤثر است و از طرفی قطع مصرف آن با موارد عود کمتر بیماری همراه است.
امروزه با مصرف عصارههای بدون گلیسریزین اختصاصی شیرینبیان، از بروز عوارض جانبی آن پیشگیری شده است.
در صورت به اثبات رسیدن وجود هلیکوباکتر پیلوری، از گیاهان ضدباکتری و گیاهان محرک ایمنی، مانند اکیناسه و سیر میتوان استفاده کرد.
گیاهان ضدالتهاب، مانند بابونه و همیشه بهار نیز در درمان تعادلی زخم پپتیک تاثیر دارند.
احتیاط
پیش از مصرف داروی گیاهی و چنانچه همزمان با مصرف داروهای دیگر میخواهید از داروی گیاهی استفاده کنید با متخصص گیاهدرمانی مشورت نمایید.
طب سوزنی
طب سوزنی به طور مکرر در کشور چین در زخم پپتیک مورد استفاده قرار میگیرد و تعدادی از مطالعات نقش مفید آن را در بهبود این بیمار تایید کردهاند. البته در مواردی که زخم پپتیک ناشی از وجود هلیکوباکتر پیلوری باشد طب سوزنی نمیتواند به ریشهکنی هلیکوباکتر پیلوری کمک کند.
درمان با استفاده از کار بر روی بدن
ماساژ درمانی در کشور چین برای درمان زخمهای پپتیک به کار میرود ولی مشخص نشده است که این روش از طریق کاهش استرس عمل میکند یا با تاثیر بر تولید اسید در معده یا با اثر بر دستگاه عصبی خودکار موجب کاهش تولید اسید به طور مستقیم میشود؟ اخیراً در تحقیقات به عمل آمده در روسیه، اثر ماساژ و ورزش بر درمان زخم پپتیک، حداقل مساوی با تاثیر دارو اعلام شده است. در تحقیقات اولیه، پژوهشگران روسی، درمان متشکل از ماساژ عضلانی عمقی و ورزش را با درمان دارویی مرسوم مقایسه کردند و به این نتیجه رسیدند که ماساژدرمانی توام با ورزش میتواند موجب طولانی شدن دوران بهبودی و کاهش تعداد موارد عود زخم پپتیک و بیماریهای گوارشی مرتبط با آن شود.
استئوپاتی و کایروپراکتیک در صورت وجود نداشتن عارضه غیرمعمولی، چنانچه توام با درمانهای دارویی معمول بیماری مورد استفاده قرار بگیرند معمولاً مفید واقع میشوند. از حدود یک قرن پیش، دستکاری ناحیهای از مهرهها که اعصاب معده و اثنیعشر از آنجا خارج میشوند. به منظور درمان زخمهای پپتیک بدون عارضه و به عنوان درمان کمکی روشهای معمول دارویی مورد استفاده قرار میگرفته است.
غیرفعال نمودن نقاط برانگیزاننده واقع در عضلات شکم میتواند موجب بهبود درد زخم پپتیک شود. از آنجا که ممکن است مفاصل مهرهها و لگن، علت بروز استرسهای عضلانی بر انگیزاننده درد باشند، ارزیابی مکانیک لگن و مهرهها و نیز عضلات ناحیه مشخص میکند که آیا کار بر روی بدن بیمار میتواند در درمان زخم پپتیک موثر واقع شود یا نه؟
ورزش
تعدادی از مطالعات نشان دادهاند که ورزش منظم میتواند به ترمیم زخم پپتیک کمک کند و حتی در آقایان ممکن است نقش پیشگیرانه داشته باشد. به عنوان مثال در بررسی به عمل آمده در کشور روسیه، مشخص شده که دوچرخهسواری برای درمان بیماری مفید است.
یوگا
انجام مرتب تمرینات یوگا ممکن است به درمان زخم پپتیک کمک کند. آموزش آرامسازی از طریق انجام روزانه و منظم یوگا، مفید واقع میشود.
آیا میتوان از ابتلا به عفونت هلیکوباکتر پیلوری پیشگیری کرد؟
پیشگیری از عفونت با هلیکوباکتر پیلوری مشکل است زیرا نحوه دقیق انتشار آن معلوم نیست. محققان تلاش میکنند واکنس پیشگیریکننده از ابتلا به این عفونت را تهیه نمایند.