معرفی کتاب: «احمدشاه مسعود» به‌روایت خانم «صدیقه مسعود»

فرانک مجیدی: خاطره‌ی من با نام «افغانستان»، در کودکی من گره خورده. وقتی به سال‌های اولیه‌ی زندگی‌ا‌‌م بر می‌گردم، صدای اخبار را می‌شنوم. طالبان… قتل… کشتار… حکمتیار… ربّانی… مسعود… دکتر عبدالله. بدون هیچ تفکیکی، از همه‌ی آن‌ها می‌ترسیدم. وقتی در جغرافی به بخش افغانستان می‌رسیدیم، با وحشت آن را می‌خواندم. برایم مهم نبود بامیان و مزارشریف کجا باشند، همه‌جای آن کشور مردم را قتل‌عام می‌کردند. دبیرستانی بودم که شنیدم «شیر دره‌ی پنجشیر» کشته شد. می‌دانستم این لقب، از آن «احمدشاه مسعود» بود، ولی او هم که تفنگ داشت، حکمتیار هم که تفنگ داشت، طالبان هم که سلاح دارد، این وسط حق با کیست؟ در تمام آن سال‌ها، یک بار هم به صرافت شناخت افغانستان نیفتادم. چند سال بعد، موج شهرت «بادبادک‌باز» دکتر «خالد حسینی» به گوش ما رسید. این رمان، مسلماً جزو 10 رمان محبوب تمام زندگیم خواهد ماند. جملاتش از یادم نرفت، وحشت از آصف هنوز تا مغز استخوانم رسوخ کرده. بیشتر از همه، از خودم شرمنده شدم که چقدر در حق شناخت خود از یک همسایه‌ی هم‌زبان کوتاهی کرده‌ام و چقدر هم افغان‌ها به‌خاطر قضاوت غلطم حق به گردنم دارند. چقدر افتخار کردم از ساخت فیلم «بادبادک‌باز» و بازی «همایون ارشادی» و «شان توب» در نقش بابا و رحیم‌خان. خالد حسینی، با نوشتن «بادبادک باز» و «هزار خورشید تابان» نگاه تمام دنیا را به‌سوی افغانستان چرخاند. اما پیش از او، یک افغان دیگر نظر دنیا را به‌سوی خود جلب کرده‌بود؛ احمدشاه مسعود، شیر دره‌ی پنجشیر که چپن و پاکول می پوشید.

کتاب «احمدشاه مسعود» به‌روایت خانم «صدیقه مسعود»(Sadiqa Massoud Pour l’amour de Massoud) با ترجمه‌ی سخنان خانم مسعود توسط «شکیبا هاشمی» برای «ماری فرانسواز کولومبانی» نوشته شد. کولومبانی روزنامه‌نگار مجله‌ی «اِل» است و کتابش در سال 2005 جایزه‌ی وِریته را از آن خود کرد. این کتاب به جنبه‌های شخصی زندگی مسعود می‌پردازد تا جنگاوری‌های او. این‌که مسعود چه همسری برای خانم مسعود، (که از کودکی او را پری‌گل می‌نامیدند و مسعود او را پری صدا می‌زد.) و چه پدری برای 6 فرزندش بود. امتیاز این کتاب، در شناخت دنیای افغانستان از نگاه یک زن است، شناخت نسبی‌ای که پیش‌تر، با نگاه مردانه‌ی «خالد حسینی» به‌دست آمده‌بود حالا تا حدود زیادی برایم کامل‌تر شده. خانم مسعود دختربچه‌ای بیش نبود که ناگهان کشور خود را در اشغال روسیه، کودتا و آماج تیرها و بمب‌ها می‌یابد. فرارهای نفس‌گیری برای زنده ماندن با خانواده‌اش انجام می‌دهد، بسیاری از بستگان خود را زیر آتش بمب‌ها از دست می‌دهد و جنازه‌ی تکه‌تکه شده‌ی آن‌ها را می‌بیند، اشک می‌ریزد و در ترس از دست دادن پدرش به سر می‌برد که از فرماندهان مسعود بود، به‌سر می‌برد. این جنگ ویران‌گر، کشته‌های زیادی را گرفت و بچه‌هایی که خوش‌شانس بودند، از درس و تحصیل محروم شدند، مانند خود خانم مسعود.

اما احمدشاه مسعود، داستان دیگری دارد. او 17 سال، پیش‌تر از همسرش، در سال 1953 زاده شد، و دانشجوی مؤسسه‌ی پلی‌تکنیک افغانستان در رشته‌ی معماری بود که «داوودخان»، علیه پسرعمویش، «ظاهرشاه»، کودتا می‌کند و کمونیست‌ها به قدرت می‌رسند . دو سال پس از آن، در سال 1975، مسعود و دوستانش که جزو دانشجویان اسلام‌گرا بودند، کودتای نافرجامی انجام می‌دهند که سبب می‌شود تحت تعقیب قرار گیرند. این تعقیب و گریزها از مسعود که پسرکی شهری است، یک چریک تمام‌عیار می‌سازد که خانه‌اش کوه‌ها و صخره‌ها و سایه‌ی دره‌هاست. در سال 1978، با حمایت شوروی، «نورمحمد تره‌کی» علیه داوودخان کودتا می‌کند و دستور قتل‌عام او و خانواده‌اش را صادر می‌کند، با تندروی‌های تره‌کی و اسلام‌ستیزی او در جامعه‌ی سنتی افغانستان، قتل‌ها و خشونت‌های فراوانی در می‌گیرد. گسیختگی‌های سیاسی افغانستان ادامه می‌یابد و در سال 1979، حفیظ‌الله امین، نخست وزیر، خود را رئیس‌جمهور می‌خواند و تره‌کی را به قتل می‌رساند. هنوز حکمتیار، مسعود و ربانی هم‌پیمانند و علیه شوروی، در جنگ. در سال 1989، پس از سال‌ها جنگ خستگی ناپذیر مسعود با ارتش شوروی، سربازان روس عقب‌نشینی می‌کنند. یک‌میلیون کشته و میلیون‌ها مهاجر، زخمی است که سال‌ها جنگ غیر انسانی و دولت‌هایی فاسد بر چهره‌ی افغانستان بر جای گذاشتند. در سال 1992، با سقوط دولت امین، افغان‌ها تصمیم می‌گیرند رهبری دوره‌ای بر کشور حاکم شود. ربانی رئیس‌جمهور و مسعود وزیر دفاع می‌شود. پس از ربانی، «صبغه‌الله مجددی» قدرت را به دست می‌گیرد، اما با نادانی او در عدم تحویل قدرت، گلبدین حکمتیار فرصت را برای نیش زدن مناسب می بیند و جنگ داخلی در افغانستان به‌راه می‌افتد. مردانی که در کنار هم می‌جنگیدند، حالا به روی هم آتش گشودند. مسعود سعی در آرام کردن اوضاع دارد، اما حکمتیار که آرزوی به قدرت رسیدن دارد، کوتاه نمی‌آید. در شب‌هایی که مسعود در خلوتِ با همسرش اشک می‌ریزد و می‌گوید جنگ افغان با برادرش، بسیار تلخ‌تر از جنگیدن با شوروی است، و آرزو دارد به قیمت جان خود آرامش را به افغانستان بازگرداند، در پاکستان زمزمه‌ی دست‌پرورده‌هایی وحشی شنیده می شد. طلبه‌های اسلام‌گرا، با نام طالبان، خواستار اجرای اسلام بر سرزمینشان بودند. اما آن‌ها جز مشتی روانی سادیسمی، که در کودکی تحت تعلیمات خشک موهوماتی به نام مذهب قرار گرفتند، نبودند. هیچ‌کس آن‌ها را نمی‌شناخت و وقتی در سال 1994، نام خود را با اعمال غیرانسانی بر سر زبان‌ها انداختند، دیگر خیلی دیر شده‌بود. حکمتیار، خیلی دیر به فکر اتحاد با مسعود می‌افتد، که آن هم برای زنده نگه‌داشتن خودش بود و وقتی اوضاع خراب می‌شد، مسعود متوجه می‌شد حکمتیار غیبش زده. مسعود مردانش را در پنجشیر مستقر می‌کند، به آن‌ها می‌گوید ایستاده مردن برای یک سرباز بهْ از نشستن است، و اگر با این جنگ فقط بتواند مساحتی از افغانستان، به قدر پاکول خود را آزاد کند، تا آخرین قطره‌ی خون می‌جنگد. مقاومت‌ در پنجشیر ادامه می‌یابد، اما هر روز قسمتی از افغانستان به‌دست طالبان می‌افتد. مسعود، چند سال بعد به اروپا می‌رود و در اتحادیه‌ی اروپا جهان را از خطر تروریسم طالبانی بیم می‌دهد. کینه‌ی افشاگری مسعود، که جهان نخواست جدی بگیرد، آتشی شد که با چهره‌ی یک بمب، در 9 سپتامبر 2001 به‌روی مسعود منفجر شد و دو روز بعد، چند هواپیما شد که حادثه‌ی 11 سپتامبر را رقم زد. دنیا صدای خطر طالبان، بن‌لادن و ملا عمر را، به قیمت هزاران کشته و شهادت مسعود شنید.

برای خواننده‌ی ایرانی، هم‌ذات‌پنداری با تصویری که از جامعه‌ی افغانستان روایت می‌شود، ساده است. اشتراکات فرهنگی فراوان ما با افغانستان، درک تصویری صحیح‌تری از این کشور به خواننده‌ی ایرانی می‌دهد، تا خواننده‌‌ای اروپایی و آمریکایی، گیرم در بسیاری از زمینه‌ها افغانستان بسیار سنتی‌تر از ایران است. شخصیت مسعود در نقش پدر و همسر، با شخصیت کلی او به‌عنوان یک چریک بسیار متفاوت است. او مردی نیست که احترام همسرش را زیر پا بگذارد، و با تمام مسئولیت‌ها خانواده‌اش را فراموش کند. میان فرزندان دختر و تنها پسرش تفاوتی قائل نمی‌شود و پیشرفت تحصیلی فرزندانش برایش اهمیت ویژه دارد و به آن‌ها در درس‌ها کمک می کند. عاشق مطالعه است و شعر حافظ و مولانا و اشعار خانم «سیمین بهبهانی» را بسیار دوست دارد. در نظافت خود و لباس‌هایش بسیار دقیق است و از برداشت‌های دولتی به نفع خود و نزدیکانش بیزار است. اما شاید اشکالی در روایت خانم مسعود از همسرش وجود دارد، چیزی در شناخت و درک از «خود» مسعود، اختلال ایجاد کند، آن‌هم عشق پایان‌ناپذیر خانم مسعود، به همسرش است. عاشقی، عیب‌های طرف مقابل را هم به حُسن بدل می‌کند. خانم مسعود تقریباً تمام انتقادها به همسرش را غلط می‌داند. در صفحه‌ی 47 و 48 کتاب، خاطره‌ای از خانم مسعود از کودکی و اولین تأثیرات مسعود بر زندگیش بیان می‌شود، مسعود در جنگ با نیروهای دولت است، در این راه برای بستن راه بر دشمنانش و عدم پیشروی آن ها، مدرسه‌ی خانم مسعود را منفجر می‌کند! مسعود خود می پذیرد که این‌کارش، اشتباه بوده و می‌گوید آیا چاره‌ی دیگری داشتیم؟ و خانم مسعود توجیه می‌کند مدرسه‌ها در کودکی‌اش تبلیغات کمونیستی می‌کردند و بدل به پایگاه‌های نظامی کمونیست‌ها شده‌بودند. اما این فقط یک توجیه است، آن‌هم توجیهی نه چندان جالب! در صفحه‌ی 101 و 102 کتاب، که روند خواستگاری مسعود از خانم مسعود شرح داده می‌شود، مسعود شرط می‌نهد که دوست ندارد غیر از خودش، کسی امتیاز دیدار چهره‌ی همسرش را داشته باشد و همسرش می‌پذیرد. این در حالی است که در جاهای مختلفی از کتاب، بیان می‌شود مسعود علاقمند به تساوی حقوق زن و مرد، و ادامه‌ی پی‌گیری فعالیت اجتماعی و تحصیلی زنان است. البته ارجاعی درست از صحت فکر مسعود دفاع می کند، در زمان قدرت او، زنان در رادیو و تلویزیون، بیمارستان‌ها، دانشگاه‌ها و مدارس حضور دارند. اما باز خواننده گیج می شود. آزادی و تساوی حقوق از دید مسعود را بپذیرد یا این‌که وقتی برادرشوهر خانم مسعود او را می‌بیند، عملاً با عجله پا به فرار می‌گذارد؟! چطور وقتی آقای مسعود امتیاز دیدار همسرش را برای خود می‌خواهد، انتظار دارد مردان به‌شدت سنتی‌تر افغان حضور زنان و دخترانشان را در حرکات اجتماعی تاب آورند؟ دیگر آن‌که خانم مسعود، بسیار زیر سایه‌ی نام همسر خود است، او خودش هم تمایلی به استقلال نشان نمی‌دهد و بسیار از این‌گونه ادامه دادن لذت می‌برد.

با تمام این تفاصیل، خواندن این کتاب چهره‌ی واقعی‌تری از مردی در اختیار ما قرار می‌دهد که جنگ را واقعاً نمی‌خواست، اما در ورطه‌اش افتاده بود و اتفاقاً همواره او را ابتدا به‌عنوان یک جنگ‌آور به‌یاد می‌آورند. زندگی خصوصی آدم‌های مشهور، همیشه برای عموم جالب است. در ابتدای کتاب، تاریخ فشرده‌ای از وقایع اجتماعی و سیاسی افغانستان ارائه می‌شود. خوشبختانه کتاب از آن دسته روایت‌های پر سوز و گداز نیست. اگر نتوانسته ابداً اشک آدمی احساساتی مثل من را در بیاورد، مطمئن باشید شما را هم منقلب نمی‌کند! عکس روی جلد، کار «رضا دقتی» عزیز است که مسعود را خندان تصویر می‌کند و به مسعود تصویرشده در کتاب، بسیار نزدیک است. خانم«افسر افشاری» ترجمه‌ی روان و خوبی انجام داده، فقط این‌که عین اشعار و ضرب‌المثل‌هایی که در کتاب آمده، در ترجمه به چشم نمی‌خورد. ویرایش، کامل است و حتی یک غلط تایپی در کتاب پیدا نمی‌شود. این کتاب، توسط «انتشارات مرکز» با قیمت 5300 تومان در اختیار علاقمندان قرار گرفته‌است.

در زمان روایت این کتاب، همسر و فرزندان مسعود در ایران اقامت داشتند. از محل اقامت کنونی آن‌ها اطلاعی ندارم، اما اعتراف می‌کنم بسیار از شباهت «احمد»، پسر مسعود، به پدرش شگفت‌زده شدم. در افغانستان بسیار علاقمندند او جای پدرش را بگیرد. این مرا به فکر می‌اندازد و نگران احمد 22 ساله می‌کند. در کشورهایی مانند ما و افغانستان، انتظار بر این است که فرزندان، راه پدران خوشنام خود را در سیاست بگیرند. اما اگر تنها یک اشتباه کوچک کنند، این اشتباه به حساب او و تمام نیاکانش نوشته می‌شود. احمد مسعود جوان چه راهی را پیش می‌گیرد؟ احمدولی مسعود، برادر مسعود، مقدمه‌ای بر این کتاب نوشته و با یکی از اشعار محبوب برادرش، به نوشته‌اش پایان داده. این شعر را، بسیار نزدیک به شخصیت احمدشاه مسعود می‌بینم:
غبار خاک ز گورم چو بر هوا خیزد
هنوز زنده‌ام از عشق و می‌تپد دل من

پ‌ن: این نوشته را، به تمام دوستان وبلاگ‌نویس افغان خود تقدیم می‌کنم که بیش از طاقت واژه‌ها، دشواری‌ها را تاب آورده‌اند و تحمل می‌کنند. امروز هم، هنوز هم…