همه چیز درباره پوکی استخوان یا استئوپورز : علائم – عوارض- راه‌های تشخیص و درمان

پوکی استخوان (استئوپورز osteoporosis) به معنی از دست رفتن بافت استخوانی به مقدار بیش از حد طبیعی و افزایش استعداد آن نسبت به شکستگی است.

پوکی استخوان در مردان و زنان بالای ۵۰ سال و در افراد سفید پوست و آسیایی شایع‌تر است.

استخوان، بافت زنده‌ای است که به طور پیوسته به وسیله بدن در حال تجزیه شدن و باز سازی است. از حدود ۲۵ سالگی که توده استخوانی به حداکثر می‌رسد، از دست رفتن تدریجی بافت استخوان نیز با سریع تر شدن تجزیه استخوان نسبت به تشکیل آن آغاز می‌شود. با این حال، در بسیاری از افراد، حتی در سنین پیری، توده استخوان در حد قابل قبولی باقی می‌ماند. در پوکی استخوان، مقدار توده استخوان به پایین تر از این حد می رسد و خطر شکستگی به طور چشمگیر افزایش پیدا می‌کند.

در جنس مذکر و مؤنث، هورمون‌های جنسی در جایگزینی استخوان نقش دارند. در ۱۰ سال بعد از یائسگی، کاهش سریعی در تراکم استخوان خانم‌ها ایجاد می‌شود. یائسگی زودرس، خطر بروز پوکی استخوان را افزایش می‌دهد. همچنین در سایر مواردی که با کاهش تولید هورمون های جنسی همراه است، مانند بی اشتهایی عصبی، پوکی استخوان دیده می‌شود

سایر عوامل مستعد کننده پوکی استخوان عبارتند از: استعمال دخانیات، الکلیسم، عوامل ژنتیکی، وزن پایین تر از طبیعی، فقدان ورزش منظم، ناکافی بودن کلسیم و ویتامین D رژیم غذایی به ویژه در دوران کودکی و نوجوانی، افزایش سن، مصرف طولانی مدت کورتون‌ها و بعضی داروهای ضدتشنج، بیماری‌های مفصلی مانند آرتریت روماتویید، بعضی بیماری های دیگر (مثل پرکاری غده تیرویید)، فقدان غیر طبیعی دوره‌های قاعدگی، پایین بودن مقدار هورمون تستوسترون درآقایان، سرطان پستان، مصرف داروهای ضد افسردگی مهارکننده باز جذب سروتونین، مصرف بیش از حد نوشابه، ورزش بیش از حد، تماس با فلزات سنگین.

در سن ۸۰ سالگی ممکن است از هر ۳ زن، یک نفر از هر ۵ مرد، یک نفر دچار شکستگی ناشی از پوکی استخوان شود. احتمال شکستگی استخوان ناشی از پوکی، در خانم‌ها در ۵۰ سالگی، ۴۰ درصد و در آقایان ۱۳ درصد است.

نکته:

در بیماری بی اشتهایی عصبی که با ترس غیرمنطقی از افزایش وزن مشخص می‌شود، غذا نخوردن خطر پوکی استخوان را به ویژه در مهره‌های کمر و استخوان ران افزایش می‌دهد.

در مراحل ابتدایی کاهش تراکم استخوان، معمولاً درد یا علامت دیگری وجود ندارد ولی با ضعیف شدن استخوان‌ها در اثر پوکی، ممکن است علایم زیر ایجاد شود کمر درد (که در صورت ایجاد شکستگی یا فشردگی مهره ها ممکن است شدید شود)؛ کاهش تدریجی قد و خمیدگی پشت (که هر دو مورد ممکن است در اثر شکستگی های مهره ای روی دهد)؛ شکستگی مهره‌های مچ دست، مفصل ران، دنده‌ها یا سایر استخوان‌ها؛ علایم فشردگی مهره‌ها (کمر درد ناگهانی، اغلب توأم با درد ریشه ای یعنی درد منتشر شونده در مسیر عصب و ناشی از تحت فشار قرار گرفتن عصب و به ندرت همراه با تحت فشار قرار گرفتن نخاع).

آمارهایی در باره پوکی استخوان:

حدود ۸ میلیون زن و ۲ میلیون مرد در ایالات متحده مبتلا به پوکی استخوان هستند و در ۱۸ میلیون نفر دیگر در این کشور مقدار توده استخوانی در حدی است که احتمال پوکی استخوان در آنها افزایش نشان می‌دهد. سالیانه حداقل 5/1 میلیون مورد شکستگی ناشی از پوکی استخوان در ایالات متحده روی می‌دهد و تعداد موارد شکستگی مفصل ران حدود ۳۰۰ هزار در هر سال است. سالیانه حدود ۷۰۰­ هزار مورد شکستگی مهره‌ای در ایالات متحده روی می‌دهد و میزان شکستگی مچ دست در این کشور به حدود ۲۵۰ مورد در سال می‌رسد. میزان شکستگی ناشی از پوکی استخوان دراستخوان‌های دیگر حدود ۳۰۰ هزار مورد در سال در ایالات متحده ذکر شده است.

پوکی استخوان را، بیماری خاموش نامیده‌اند زیرا دراثر آن، استخوان‌ها بدون هیچ علامتی پوک می‌شوند و وقتی علایم درد و شکستگی بروز می‌کند که بیماری به مرحله پیشرفته رسیده است.

در کشور انگلیس سالیانه حدود ۲۵۰ هزار شکستگی در اثر پوکی استخوان روی می‌دهد که حدود ۶۰ هزار مورد آن در مفصل ران (گردن استخوان ران) و ۵۰ هزار مورد آن در استخوان های مچ دست است. بر طبق پیش بینی سازمان بهداشت جهانی، پوکی استخوان در سرتاسر دنیا در حال افزایش است. تخمین زده می‌شود که در بالای ۵۰ سالگی، یک نفر از هر ۳ زن و یک نفر از هر ۱۲ مرد مبتلا به پوکی استخوان هستند.

• مطابق آمار موجود متوسط تراکم استخوان افراد سالم کشور ایران در مقایسه ژاپنی حدود 9/3 درصد بالاتر و در مقایسه با آمریکایی‌ها 6/4 درصد پایین‌تر است. در مطالعه ای که چندی پیش به وسیله وزارت بهداشت انجام شد این نتیجه به دست آمد که ۴۷ درصد زنان و ۴۴ درصد مردان بالای ۵۰ سال ایران دچار کمبود تراکم استخوان هستند و در 6/4 درصد افراد ۲۰ تا ۷۰ سال ایرانی، پوکی استخوان استون مهره‌ها وجود دارد. همچنین از هر ۴ زن ایرانی بالای ۵۰ سال، یک نفر مبتلا به پوکی استخوان است. مطالعه دیگر در ایران نشان داد که نیمی از زنان بالای ۴۵ سال و ۹۰ درصد زنان بالا ۷۵ سال ایرانی دچار پوکی استخوان هستند.
• در ایران ۵۰ درصد افراد مبتلا به پوکی استخوان، دچار شکستگی گردن استخوان ران (مفصل ران) شده‌اند که در اثر آن، ۲۰ درصد این افراد از نظر فعالیت‌های روزمره وابسته به دیگران شده‌اند. بر طبق این آمار، سالیانه ۵ هزار مورد شکستگی گردن استخوان ران در زنان و ۵۰۰ مورد شکستگی ستون مهره‌ها و 2000 شکستگی در ناحیه مچ دست روی می‌دهد. این در حالی است که بر طبق آمار سال ۲۰۰۳ در آمریکا هر ساله حدود 5/1 میلیون نفر یعنی 4 نفر از هر 10 زن دچار شکستگی استخوان می‌شوند و حدود ­20 درصد در سال فوت می‌کنند. در آمریکا، موارد شکستگی ناشی از پوکی استخوان از بیماری‌هایی مثل سرطان و بیماری قلبی در افراد بالای 65 سال شایع تر است. در آمریکای شمالی، اروپا، اقیانوسیه، استرالیا و نیوزلند عمدتاً شکستگی مفصل ران شایع است. در زنانی که سابقه شکستگی یک یا چند مهره را دارند، احتمال شکستگی دوباره، تقریباً 7 برابر بیش از سایرین است.
• بر اساس تغییرات سال‌های اخیر در میزان پوکی استخوان در نقاط مختلف جمعیت پیش بینی می‌شود این بیماری در 60 سال آینده در بعضی مناطق که این بیماری شیوع کمتری داشته رو به افزایش خواهد بود و برعکس. مثلاً امروزه آمریکای شمالی و اروپا نیمی از موارد شکستگی مفصل ران را در افراد مسن شامل می‌شوند ولی اقدامات پیشگیرانه‌ای که در حال حاضر برروی دختران جوان متمرکز شده است، تا سال 2050 این میزان به یک چهارم خواهد رسید. این در حالی است که پیش بینی می‌شود در آسیا و آمریکای لاتین شیوع پوکی استخوان همچنان روبه افزایش باشد.
• کلسیم و ویتامین D­ دو ماده مغذی لازم برای استحکام استخوان‌ها هستند و جوش شیرین مصرف شده در نان، یک عامل کمبود کلسیم و زمینه ساز پوکی استخوان است. جوش شیرین موجود در نان، عامل اصلی کمبود کلسیم رنج می‌برند. بیشترین مصرف جوش شیرین، ابتدا در تهران و سپس در گیلان، مازندران، قم و استان مرکزی است.

این در حالی است که نان یکی از مهم‌ترین منابع تغذیه مردم کشورمان است، به طوری که 43 تا 58 درصد انرژی و 56 درصد پروتئین مورد نیاز افراد جامعه را تأمین می‌کند. از طرفی مصرف مواد لبنی در کشور ما بسیار محدود است، بنابراین نیاز به آموزش اصلاح عادات غذایی در زمینه مصرف لبنیات در خانواده‌ها از طریق متخصصان و پزشکان احساس می‌شود. این اصلاح عادات غذایی باید از دوران کودکی شروع شود. آمار نشان می‌دهد 70 تا 80 درصد افراد جامعه ما از کمبود شدید یا خفیف ویتامین D رنج می‌برند.

• نکته قابل توجه برای دختران جوان این است که بیشترین رشد استخوان در سنین ۱۱ تا ۱۷ سالگی است و تا ۳۰ سالگی بر تراکم استخوان‌های بدن افزوده می‌شود. بنابراین در سنین جوانی باید برای پوکی استخوان فکری کرد و نباید فراموش کرد الگوهای مدرن امروزی برای زیبایی اندام (مانند مانکن ها) و نیز پیروی از شیوه‌های جدید لاغری، می‌تواند به استخوان‌های دختران آسیب بزند و زمینه ای برای خطر پوکی استخوان در سال‌های بعد باشد.

شواهدی در دست است که نشان می‌دهد مصرف قرص‌های ضد بارداری می‌تواند موجب افزایش حداکثر توده استخوانی شود. آمنوره (فقدان عادت ماهانه)، قبل از شروع یائسگی در زنان مبتلا به بی اشتهایی عصبی و نیز در زنان لاغری که به تمرینات ورزشی شدید و حرفه ای و ژیمناستیک سنگین می‌پردازند شایع است و به دلیل کاهش هورمون جنسی استروژن در آمنوره، احتمال پوکی استخوان افزایش می‌یابد.

درمان های مرسوم:

پس از تشخیص بیماری به وسیله پزشک که بر اساس علایم و معاینه صورت می‌پذیرد و با استفاده از تراکم سنجی (دانسیتومتری) ستون مهره‌های مفصل ران تایید می‌شود، بیمار تحت درمان قرار می‌گیرد. در آزمایش اندازه گیری تراکم استخوان از مقدار کم اشعه ایکس استفاده می‌شود. این آزمایش، بهترین راه تشخیص سلامتی استخوان است و می تواند وجود پوکی استخوان را تشخیص دهد، میزان احتمال شکستگی استخوان را تعیین کند و پاسخ فرد به درمان پوکی را مشخص نماید. متداول ترین روش تعیین تراکم استخوان، آزمایش جذب انرژی دوگانه اشعه ایکس (dual energy X-ray absorptiometry;DXA/DEXA) است. در در DXA دو پرتو ایکس با سطوح انرژی متفاوت به استخوان‌های فرد تابیده می‌شود و به دنبال کم کردن مقدار اشعه جذب شده به وسیله بافت نرم می‌توان میزان تراکم ماده معدنی استخوان (BMD) را از طریق تعیین مقدار اشعه جذب شده به وسیله هراستخوان اندازه‌گیری کرد و این آزمایش بسیار قابل اعتماد است و استاندارد طلایی تشخیص پوکی استخوان به شمار می‌رود. هنگامی که میزان تراکم ماده معدنی استخوان کمتر از 5/2 انحراف معیار یا مساوی با این مقدار باشد (نسبت به مقدار مرجع در جمعیت بزرگسالان جوان)، وجود پوکی استخوان تشخیص داده می‌شود. به این رقم T – Score مقیاس T گفته می‌شود و بر اساس دستورالعمل سازمان بهداشت جهانی، T -score برابر با ­1.0- یا بیشتر، «طبیعی»، T -score بین 0.1- و 2.5 نشان دهنده کم بودن توده استخوانی (استئوپنی) و T -Score برابر با 2.5- و کمتر، حاکی از وجود پوکی استخوان است. از اسکن DXA همچنین برای اندازه گیری چربی بدن و ترکیب تام بدن استفاده می‌شود. با دستگاه‌های جدید می‌توان تراکم استخوان را طی چند دقیقه تعیین کرد و میزان اشعه X به کار رفته بسیار کم و بدون ضرر است و می‌توان از آن در زنان باردار نیز استفاده کرد. انجمن بین المللی تراکم سنجی بالینی معتقد است که نباید تنها بر مبنای معیارهای تراکم سنجی، در مردان زیر ۵۰ سال، تشخیص پوکی استخوان را مطرح کرد.

• این انجمن همچنین اظهار می‌دارد که در زنان قبل از سن یائسگی باید از مقیاس Z – score ) Z ) استفاده شود و نه از T – Score و در این زمان نباید تنها بر مبنای معیارهای تراکم سنجی استخوان، تشخیص پوکی استخوان را مطرح نمود در مقیاس Z، مقایسه، با استفاده از گروه سنی صورت می‌گیرد و نه حداکثر توده استخوانی. DXA آزمایشی بدون درد، سریع، ساده و دقیق است و مقدار تراکم استخوانی مهره‌ها، مفصل ران و مچ دست را اندازه گیری می‌کند.
• DXA قبل از بروز شکستگی، کم بودن تراکم استخوانی را نشان می‌دهد؛ تشخیص وجود پوکی استخوان را در موارد وجود یک یا چند شکستگی قبلی تایید می‌کند؛ میزان احتمال شکستگی استخوان در آینده را پیش بینی می‌کند و سرعت از دست رفتن بافت استخوانی را تعیین می‌کند و یا آثار درمانی را (در صورت انجام آزمایش در فواصل زمانی یک سال یا بیشتر) پایش می‌نماید. سایر آزمایش‌هایی که می‌توانند تراکم استخوان را به طور دقیق اندازه گیری کنند عبارتند از: سونوگرافی و CT اسکن کمّی.
• برای انجام تراکم سنجی استخوان، فرد بر روی تخت دراز می‌کشد. برای اندازه گیری تراکم ستون مهره‌ها، بالش مربعی در زیر ران‌ها گذاشته می‌شود تا قسمت تحتانی ستون مهره‌ها به وضعیت مستقیم درآید. یک میله نازک فلزی بر روی محل مورد آزمایش بالا و پایین می‌رود و بدون نیاز به درآوردن لباس و تزریق دارو، تراکم سنجی را انجام می‌دهد. اجسام فلزی نباید در هنگام انجام آزمایش همراه با بیمار باشند. بیمار نباید حد اقل از ۲۴ ساعت قبل از آزمایش، مکمل کلسیم مصرف کند و در روز آزمایش می‌تواند به طور معمول غذا بخورد.
• در صورتی که به بیمار برای انجام CT اسکن یا اسکن رادیو ایزوتوپ، ماده حاجب تزریق شده و یا بیمار اخیراً رادیوگرافی با باریم انجام داده است باید ۱۰ تا ۱۴ روز آزمایش مزبور به عقب بیفتد.
• دو نوع دستگاه برای انجام آزمایش DXA وجود دارد که عبارتند از: نوع مرکزی و نوع محیطی. نوع مرکزی، تراکم استخوان گردن ران و مهره هارا اندازه گیری می‌کند و معمولا در بیمارستانها و مطب پزشکان مورد استفاده قرار می‌گیرد. نوع محیطی، تراکم استخوان مچ دست، پاشنه یا انگشتان را اندازه گیری می‌کند و در بعضی از داروخانه‌ها یافت می‌شود و به شکل دستگاه جعبه مانندی است که فضایی برای قرار گرفتن پا یا ساعد در آن تعبیه شده است.
• معمولا آزمایش DXA به صورت سر پایی انجام می‌شود. در نوع مرکزی، از بیمار خواسته می‌شود در هنگام تصویر برداری برای مدت چند ثانیه نفس نکشد تا از ایجاد تاری در تصویر جلوگیری به عمل آید.
• امروزه در بسیاری از مراکز از یک روش اضافی موسوم به ارزیابی مهرهای جانبی (Lateral Vertebral Assessment; LVA) استفاده می‌شود که آزمایش مهره‌ها با استفاده از دوز پایین اشعه X است و به وسیله آن، شکستگی‌های مهره‌ای مشخص شده با دستگاه DXA، غربالگری و سنجش می‌شوند.
• در افرادی که توده استخوانی آن‌ها کمی کاهش یافته است تغییر شیوه عادات زندگی (مانند ترک سیگار) همراه با بررسی دوباره تراکم استخوان، در چند سال بعد توصیه می‌شود.
• داروها در موارد شدیدتر و تأیید شده پوکی استخوان به وسیله پزشک تجویز می‌شود. داروهای مورد استفاده در پوکی استخوان، عبارتند از بیسفوسفونات‌ها (مانند ریسدرونات) که سرعت تجزیه استخوان را کاهش و تراکم استخوان را افزایش می دهند و کلسیتونین که آن هم سرعت تجزیه استخوان را کاهش می‌دهد و به پیشگیری و درمان پوکی استخوان بعد از یائسگی کمک می‌کند. ممکن است مکمل‌های کلسیم نیز به وسیله پزشک تجویز شوند.
• اگر از درمان جایگزینی هورمون به مدت 5 تا 10 سال استفاده شود موجب کاهش از دست رفتن توده استخوان در یائسگی ودر نتیجه، کاهش احتمال بروز پوکی استخوان خواهد شد. درمان مزبور، درمان خط اول به شمار نمی آید زیرا از خطرات بالقوه برخوردار است و تنها هنگامی مورد استفاده قرار می‌گیرد که سایر درمان‌های خط اول مؤثر و یا قابل تحمل به وسیله بیمار نباشد.
• داروی رالوکسیفن (Evista) گاهی برای درمان یا پیشگیری از پوکی استخوان در زنان یائسه به کار می‌رود.
• تمام داروهای مذکور تراکم استخوان را افزایش می‌دهند و بعضی از آن‌ها مانند بیسفوسفونات‌ها و داروهای جایگزین هورمون خطر شکستگی‌های استخوانی رانیز کاهش می‌دهند. کنترل چگونگی پیشرفت درمان به پیگیری منظم نیاز دارد.

احتیاط:

• داروهای مورد استفاده در پوکی استخوان دارای عوارض جانبی هستند. در این باره با پزشک مشورت نمایید.
• بیسفوسفونات‌ها (­bisphosphonates) مشابه استروژن، از تجزیه استخوان ممانعت به عمل می‌آورند، توده استخوانی را حفظ می‌کنند و حتی تراکم استخوانی مهره داران را افزایش می‌دهند و احتمال شکستگی را کم می‌کنند.

بیسفوسفونات‌ها در پوکی استخوان تأیید شده در زنان، درمان خط اول به مار می‌آیند. بیشترین بیسفوسفونات‌های مورد تجویز عبارتند از: سدیم آلندرونات (Fosamax)­، ریسدرونات (Actonel) و/یا ایباندرونات (Boniva) و اتیدرونات (Didronel). جذب بیسفوسفونات‌های خوراکی نسبتاً ضعیف است از این رو باید با معده خالی خورده شوند. این داروها می‌توانند موجب التهاب شوند و در نتیجه گاهی تحمل آنه‌ها دشوار است. تجویز هفتگی یا ماهیانه بیسفوسفونات‌ها (بر حسب نوع ساخت) احتمال بروز این عارضه را کاهش می‌دهد. اگرچه تجویز دوزهای متناوب دارو به شکل تزریق وریدی (مثلاً در داروی زولندرونات) با مشکل عدم تحمل خوراکی همراه نیست ولی ممکن است موجب بروز عارضه نادر ولی ناخوشایند دهانی، موسوم به اوستئونکروز فک (مرگ بافت استخوان فک) شود. از این رو، احتمالا بیسفوسفونات‌های خوراکی ترجیح داده می‌شوند.

بیسفوسفونات‌ها به ویژه در آقایان، بالغین جوان و افراد مبتلا به پوکی استخوان ناشی از مصرف کورتون مؤثر هستند و نیز به منظور پیشگیری از پوکی استخوانی در افرادی که نیاز به درمان طولانی باکورتون دارند (مثلاً افراد مبتلا ا به آسم یا التهاب مفصلی) به کار می‌روند. عوارض جانبی بیسفوسفونات‌ها که ممکن است شدید باشند عبارتند از: تهوع، درد شکم، اختلالات بینایی، زخم معده، خطر التهاب یا زخم مری به ویژه در صورت ابتلای قبلی به بیماری بازگشت اسید معده به مری.

پس از خوردن بیسفوسفونات‌ها بیمار باید حداقل به مدت ۳۰ دقیقه در وضعیت مستقیم و ایستاده قرار بگیرد و از خوردن و آشامیدن پرهیز نماید. آلندرونات و ریسدرونات برای درمان پوکی استخوان در آقایان مورد تأیید قرار گرفته اند. بیسفوسفونات‌ها از نظر ساختمانی با پیروفسفات‌ها (ترکیباتی که در ماتریکس استخوان ادغام شده‌اند) ارتباط دارند و به طور اختصاصی عملکرد اوستئوکلاست‌ها را مختل می‌کنند و تعداد آنها را کاهش می‌دهند و این کار تا حدودی از طریق آپوپتوز (مرگ برنامه ریزی شده سلول) صورت می‌گیرد. اتیدرونات یا آلندرونات باید ۳ تا ۵ سال مصرف شوند و پس از این مدت آزمایش سنجش تراکم انجام شود و در صورت نیاز، مصرف دارو ادامه می‌یابد.

اخیراً تأثیر داروی تیرا پارا تاید (Forteo) در پوکی استخوان نشان داده شده است. این دارو، باقی مانده ۳۴-۱ نوترکیب هورمون پاراتیرویید است و مانند هورمون مزبور، اوستئوبلاستها را تحریک می‌کند و فعالیت آن‌ها را افزایش می‌دهد. تیرا پاراتاید اکثرا در بیماران مبتلا به پوکی استخوان تثبیت شده (که قبلا دچار شکستگی شده اند)، افراد دارای تراکم استخوانی پایین یا افرادی که عوامل خطر متعددی از نظر شکستگی استخوان در آن‌ها وجود دارد یا قادر به تحمل بیسفوسفونات‌های خوراکی نیستند به کار می‌رود. این دارو به صورت تزریق روزانه و با استفاده از یک وسیله تزریق شبیه به قلم مصرف می‌شود و باید تنها در مواردی به کار رود که بیسفوسفونات‌ها بی تأثیر بوده‌اند یا مصرف آنها ممنوع است. بیمارانی که قبلا رادیو تراپی شده‌اند یا افراد مبتلا به بیماری پاژت، یا بیماران جوان نباید از تیراپاراتاید استفاده کنند. عوارض جانبی دارو عبارتند از: تهوع، گیجی و گرفتگی عضلات سر و پا.

استرونسیوم رانلات داروی خوراکی و متعلق به گروه «داروهای استخوانی با فعالیت دوگانه» (dual action bone agents; DABAs) است و اثر آن به ویژه در پیشگیری از شکستگی مهره به اثبات رسیده است. در تجارب آزمایشگاهی، این دارو موجب تحریک تکثیر اوستئوبلاست‌ها ونیز مهار تکثیر اوستئوکلاست‌ها شده‌است. استرونسیوم رانلات به منظور پیشگیری از شکستگی گردن استخوان ران نیز به کار می‌رود. این دارو بر خلاف بیسفوسفونات‌ها موجب عوارض گوارشی نمی‌شود، ولی خطر ایجاد لخته و انسداد سیاهرگی را کمی افزایش می‌دهد. مصرف این دارو در آمریکا هنوز به تایید نرسیده است.

مطالعات نشان داده‌اند که آلندرونات ممکن است بعد از ۵ سال موجب کاهش یافت استخوان شود در حال که استرونسیوم همچنان در تمام طول زندگی به ساخت بافت استخوانی ادامه می‌دهد.

استرونسیوم را نباید با غذا یا فرآورده های حاوی کلسیم مصرف کرد زیرا کلسیم با جذب استرونسیوم رقابت می کند. البته باید کلسیم، منیزیم و ویتامین D روزانه در مقادیر درمانی ولی به صورت غیر هم زمان با استرونسیوم مصرف شود. استرونسیوم باید بامعده خالی، در هنگام خواب شب خورده شود.

داروهای تعدیل کننده انتخابی گیرنده استروژن (selective estrogen receptor modulators; SERMs) به شکل انتخابی برگیرنده‌های استروژن سرتاسر بدن اثر می‌کند. به طور طبیعی، تراکم معدنی استخوان (BMD) به شدت به وسیله تعادل میان فعالیت اوستئوبلاست و اوستئوکلاست در استخوان ترابکولار (نرده ای) تنظیم می شود. استروژن از نقش عمده ای در تنظیم تعادل میان تشکیل و جذب استخوان برخوردار است و فعالیت اوستئوبلاست را تحریک می کند. بعضی از SERM ها، مانند رالوکسیفن (Evista) از طریق آهسته کردن جذب استخوان به وسیله اوستئوکلاست ها عمل می‌کنند و برخی دیگر مانند فمارن (DT56a) موجب تحریک فعالیت اوستئوبلاست و در نتیجه، القای ساخت بافت استخوانی (شبیه اثر استروژن) می‌شوند. رالوکسیفن به صورت روزی یک قرص به کار می‌رود. تاموکسیفن Tamofen) و (Nolvadex موجب کاهش از دست رفتن بافت استخوان در سنین بعد از یائسگی می‌شوند. بنا براین تاموکسیفن در استخوان به عنوان داروی استروژنیک عمل می‌کند. اطلاعات در زمینه تأثیر این دارو بر خطر شکستگی این استخوان محدود است ولی در بررسی‌های به عمل آمده احتمال کاهش بروز شکستگی‌های مهره، گردن و استخوان ران و مچ دست به دنبال مصرف تاموکسیفن مطرح شده است. تاموکسیفن چنان چه به مدت بیش از ۴ تا ۵ سال مصرف شود میزان بروز سرطان جدید مهاجم و غیر مهاجم پستان را در زنانی که احتمال بروز این سرطان در آنها زیاد است تا ۴۵ درصد کاهش می دهد.

درمان تغذیه ای:

اکثر مطالعات نشان داده‌اند که کلسیم، اعم از این که به طور منظم، به شکل مکمل استفاده شود و یا به صورت رژیم غذایی عمده مورد مصرف قرار گیرد در سنین جوانی (حدود ۲۵ سالگی)، نقش مهمی در زمنیه رساندن توده استخوانی به حداکثر خود ایفا می‌کند و در سنین بالاتر، از بروز پوکی استخوان پیشگیری خواهد کرد. مصرف روزانه ۶۰۰ تا ۱۰۰۰ میلی‌گرم کلسیم در سن قبل از ۲۵ سالگی موجب می‌شود توده استخوانی به حد بهینه خود برسد. شواهد در زمینه تأثیر مکمل کلسیم در سنین بعد (به ویژه در زنان یائسه) بر پیشگیری از پوکی استخوان و شکستگی آن، هنوز مورد بحث قرار دارد. در تحقیقاتی که در سال ۲۰۰۳ انجام شد این نتیجه به دست آمد که مقدار کلسیم رژیم غذایی در سنین بالاتر بر سلامت استخوان و جلوگیری از خطر بروز شکستگی بی تأثیر یا کم اثر است.

ویتامین D، تأثیر مکمل کلسیم بر سلامت استخوان را افزایش می‌دهد. ویتامین D نقش مهمی در تعادل کلسیم بدن ایفا می‌کند و این کار را به کمک جذب کلسیم از غذا انجام می‌دهد. این ویتامین همچنین به کاهش از دست رفتن بافت استخوان در زنان یائسه کمک می‌کند. بسیاری از مطالعات نشان داده‌اند که مصرف روزانه ۲۰ میکروگرم (۸۰۰ واحد بین المللی) ویتامین D همراه با حدود ۱۰۰۰ میلی گرم کلسیم، احتمال بروز شکستگی و موارد زمین خوردن را در افراد سالخورده کاهش می‌دهد. مقدار معمولی توصیه شده مصرف روزانه ویتامین D، ۲۰ میکروگرم (۸۰۰ واحد بین المللی) است.

• ارتباط مثبت واضحی میان مصرف میوه و سبزیجات و سلامت استخوان وجود دارد. میوه و سبزی قلیایی بودن بدن را افزایش می‌دهند و این مسئله در پیشگیری از حذف کلسیم از استخوان نقش دارد. مطالعات نشان داده اندکه زنانی که مقدار کمی پتاسیم، منیزیم، فیبر، ویتامین C و بتا-کاروتن مصرف می‌کنند به طور واضح تراکم استخوان کمتری دارند و میزان از دست رفتن توده استخوانی آن‌ها بیش از خانم‌ها است. همچنین به نظر می رسد بعضی مواد غذایی مانند پتاسیم و لوتئین که به مقدار زیاد در میوه و سبزی یافت می‌شود با سلامت توده استخوان در آقایان نیز ارتباط دارد.
• شواهد قاطعی در دست است که ثابت می‌کند خوردن مواد غذایی سرشار از اسید ایکوزاپنتانوییک (EPA) و اسید دوکوزاهگزانوییک (DHA) که اسیدهای چرب امگا – ۳ موجود در ماهی های چرب (مثل ماکرل، سالمون و ساردین) هستند در پیشگیری از پوکی استخوان نقش‌دارند.
• فیتواستروژن‌ها (phytoestrogens) یا استروژن‌های گیاهی که از گیاهان مشتق می‌شوند از انرژی مشابه هورمون استروژن برخوردار هستند. البته این اثر تا حدودی ضعیف تر از استروژن طبیعی بدن است. مطالعات نشان داده‌اند که استفاده از غذاهای حاوی سویا، مانند شیر سویا، توفو tofu)؛ پنیر سویا (و آرد سویا و سایرمنابع فیتواستروژن‌ها مثل لوبیا، عدس، نخود و دانه کتان می‌تواند به ویژه در زنان یائسه موجب محافظت از استخوان‌ها در برابر پوکی شود
• منیزیم به رسوب کلسیم در استخوان کمک می‌کند و برای سلامت استخوان اهمیت دارد.
• مکمل های مولتی ویتامین و مینرال شامل روی، مس، پتاسیم، ویتامین K ویتامین c، سیلیکون و منگنز برای سلامت استخوان اهمیت دارند و خوردن منظم آنها موجب کمک به این مسئله می‌شود.

پرهیز از مصرف کافئین و نوشابه‌های گازدار، احتمال کم شدن توده استخوانی و شکستگی استخوان را کاهش می‌دهد. این نوشابه‌های حاوی اسید فسفریک هستند که کلسیم را از استخوان حذف می‌کند.

احتیاط:

• قبل از مصرف ویتامین D همراه با داروی وراپامیل؛ اسیدهای چرب امگا-3 / روغن ماهی با وارفارین؛ منیزیم؛ همراه با داروی سیپروفلوکساسین؛ آهن؛ توأم با داروی وارفارین یا اسپیرونولاکتون؛ و کلسیم همراه با آنتی بیوتیک‌ها، داروهای مسدود کننده بتا یا تیروکسین، با پزشک مشورت نمایید.

ورزش:

روش های ورزشی و حرکتی، مانند تای چی (tai chi) می توانند از دست رفتن بافت استخوان را کاهش و تراکم استخوان را افزایش دهند و سبب بهبود قدرت تعادل، و هماهنگی حرکات فیزیکی و کاهش احتمال زمین خوردن و شکستگی استخوان‌ها شوند.

ورزش، تراکم معدنی استخوان (bone mineral density; BMD) را در قرار جوانان سالم افزایش و سرعت از دست رفتن بافت استخوانی در سنین بالا را کاهش می‌دهد.

• در یک مطالعه مشخص شد که ورزش های تحمل وزن و تنظیم کننده وزن در میانسالی می توانند توده استخوانی را کمی افزایش دهند. در سنین بالاتر، به ویژه در افراد مبتلا به پوکی استخوان، باید از فیزیوتراپی توأم با ورزش برای کاهش از دست رفتن بافت استخوانی، بهبود تحرک و عملکرد، اصلاح وضعیت قرار گرفتن و کاهش درد استفاده کرد. پیاده روی از انواع ورزش‌های تحمل وزن توصیه شده در این مورد است.
• کاهش خطر زمین خوردن در افراد مبتلا به پوکی استخوان اهمیت دارد زیرا این افراد با افزایش سن به طور فزاینده دچار بی ثباتی بدن می‌شوند و احتمال شکستگی استخوان (به ویژه سر استخوان را) در آن‌ها افزایش می‌یابد. تقریباً 95% موارد شکستگی سر استخوان ران (مفصل لگن) در اثر زمین خوردن روی می‌دهد. استفاده از کفش‌های افزایش دهنده ثبات بدن و بالشتک‌های محافظ مفصل ران (که به ناحیه کمر و باسن بسته می‌شود) خطر شکستگی ناشی از زمین خوردن را افزایش می‌دهد.

طب سوزنی:

• طب سوزنی قادر به درمان کاهش توده استخوانی نیست ولی می‌تواند درد ناشی از پوکی استخوان به ویژه دردهایی که در اثر شکستگی استرس در مهره‌ها ایجاد شده را بهبود بخشد. طب سوزنی در این بیماران باید به طور هفتگی، تا بهبود درد ادامه یابد و معمولاً اگر پس از هفته 6 تا 8 تغییری در شدت درد حاصل نشد نباید درمان با طب سوزنی را ادامه داد.

بهداشت محیط:

• در صورتی که به هر دلیل، مواجهه با نور آفتاب به مقدار کافی صورت نگیرد، فرد در خطر ابتلا به پوکی استخوان قرار خواهد گرفت، زیرا کافی نبودن نور آفتاب تابیده شده بر پوست موجب می‌شود بدن نتواند ویتامین D کافی تولید کند یا کلسیم دریافت شده از طریق غذا را جذب نماید. با مصرف روغن کبد ماهی به راحتی می‌توان ویتامین D لازم را تأمین نمود ولی باید این ماده به میزان متوسط مصرف شود زیرا مقدار خیلی زیاد آن موجب افزایش بیش از حد ویتامین محلول در چربی دیگر، یعنی ویتامین A شود که می‌تواند استخوان‌ها را ضعیف کند. مطالعات اخیر نشان داده است که فرم رتینول ویتامین A­­ (و نه فرم کاروتن آن) می‌تواند موجب شکستگی استخوان‌ها شود.
• در کنار مصرف مقدار کافی ویتامین D، باید نور آفتاب کافی هم به پوست برسد تا فرم غیر فعال ویتامین D موجود در رژیم غذایی به فرم فعال آن که برای جذب کلسیم و تشکیل استخوان ضروری است تبدیل شود.
• درصورت امکان، روزانه حداقل 10 تا 15 دقیقه، در معرض نور آفتاب بدون فیلتر قرار بگیرید (نور آفتابی که ابر، آلودگی هوا، کرم‌های ضدآفتاب، لباس یا پنجره‌های شیشه‌ای سرراه آن قرار نگرفته باشد). با این کار، مقدار کافی پرتو فرابنفش به پوست می‌تابد و در نتیجه، ویتامین D به فرم لازم برای مبارزه با پوکی استخوان تبدیل می‌شود.
• مطالعات نشان داده‌اند که هر چه کادمیوم موجود در بدن بیشتر می‌شود. در کودکان نیز باید تماس با کادمیوم محدود شود زیرا کادمیوم می‌تواند برای چند هفته در بافت‌های بدن باقی بماند. استعمال دخانیات، کار در مراکز پالایش روی، یا کارخانه سازنده باتری نیکل/کادمیوم، و لحیم کاری فلزات به طور قابل ملاحظه‌ای مقدار کادمیوم بدن را افزایش می‌دهد.
• مقدار کادمیوم اکثر غذاها کم است ولی بعضی از سبزی‌ها، صدف داران (و نه ماهی‌های معمولی)، جگر و قلوه دارای کادمیوم بیشتری هستند.
• استرس‌های روانی، با افزایش میزان تولید هورمون کورتیزول که هورمون استرس است، از نظر تئوری می‌توانند موجب تشدید پوکی استخوان شوند زیرا کورتیزول و استرویید وابسته به آنیعنی کورتیزون موجب القا و تشدید پوکی استخوان می‌شوند.
• داروهای رقیق کننده خون، داروهای ضد تشنج، لیتیوم، آنتی اسیدهای حاوی آلومینیوم، داروهای شیمی درمانی و بعضی آنتی بیوتیک‌ها می‌توانند موجب پوکی استخوان شوند.
• از فلوراید که به طور معمول به آب شرب افزوده می‌شود تا به کاهش پوسیدگی دندان کمک کند برای درمان پوکی استخوان نیز استفاده شده است زیرا باعث می‌شود سلول‌های استخوان ساز، بافت استخوانی جدید بسازند و تراکم مواد معدنی استخوان را افزایش می‌دهد. اگر چه فلوراید ضخامت استخوان‌ها را زیادتر می‌کند، از سوی دیگرموجب شکننده شدن و آسیب پذیر شدن آنها می‌شود.

برای کدام افراد باید آزمایش سنجش تراکم استخوان انجام داد؟

توصیه می‌شود زنانی که استروژن مصرف می‌کنند تحت آزمایش تراکم استخوان قرار بگیرند. همچنین در هر یک از موارد زیر انجام این آزمایش ضرورت دارد:

در سن بالای 65 سال، بدون توجه به عوامل خطر پوکی استخوان

در سنین قبل از یائسگی ودر صورت وجود حداقل یک عامل خطر پوکی استخوان (از جمله سابقه شکستگی یک استخوان)

وجود ناهنجاری مهرهای

مصرف داروهایی که می‌توانند موجب پوکی استخوان شوند (مانند پردنیزون)

ابتلا به دیابت نوع 1، بیماری کبد، کلیه، تیروئئید یا وجود سابقه پوکی استخوان

یائسگی زودرس

آیا اسپری‌های حاوی کورتون که در بیماری‌هایی مثل آسم به کار می‌روند می‌توانند موجب پوکی استخوان شوند؟

بله. چنان چه از این اسپری‌ها به مدت چند سال به مقدار زیاد استفاده شود امکان بروز پوکی استخوان وجود دارد.