یرقان یا زردی چه علت‌هایی دارد و چطور تشخیص داده می‌شود؟
یرقان (زردی؛ jaundice icterus) عبارت از زرد رنگ شدن پوست، ملتحمه (پوشش شفاف روی صلبیه یا سفیدی چشم) و غشاهای مخاطی، در اثر افزایش مقدر بیلی‌روبین بدن.
معمولاً برای آنکه زردی به آسانی دیده شود باید مقدار بیلی‌روبین خون به بیش از 3-2 میلی‌گرم در دسی‌لیتر برسد.
با به پایان رسیدن عمر هر گلبول قرمز، «هم» (heme) موجود در هموگلوبین آن در طحال و سلول‌های کبدی (هپاتوسیت‌ها) به «بیلی‌روبین» (bilirubin) تبدیل می‌شود. بیلی‌روبین، رنگدانه (پیگمان) طبیعی بدن است که در کبد پردازش و سپس وارد صفرا و در نهایت از طریق مدفوع دفع می‌شود.
علل ایجاد زردی به 3 گروه متفاوت تقسیم می‌شوند:
- علل پیش از کبدی (pre-hepatic) یا همولیتیک (hemolytic)
- علل کبدی (hepatic)
- علل پس از کبدی (post-hepatic) که به آنها علل خارج از کبدی (extra hepatic) نیز گفته می‌شود.
زردی‌های پیش از کبدی در اثر عوامل افزایش دهنده میزان همولیز (تجزیه شدن گلبول‌های قرمز) ایجاد می‌شوند. در کشورهای حاره، بیماری مالاریا می‌تواند به این طریق موجب زردی شود. بعضی بیماری‌های ژنتیکی، مانند کم‌خونی سلول داسی شکل و کمبود گلوکز 6- فسفات دهیدروژناز (فاویسم) با افزایش همولیز باعث ایجاد زردی همولیتیک می‌شوند.
نقایص متابولیسم بیلی‌روبین نیز به صورت یرقان تظاهر می‌یابند. معمولاً زردی با تب بالا همراه است. یافته‌های آزمایشگاهی در این نوع زردی عبارتند از: فقدان بیلی‌روبین در ادرار، وجود اوروبیلی روبین در ادرار به مقدار بیش از 2 واحد (مگر در شیرخواران که هنوز فلورمیکروبی روده آنها تکامل پیدا نکرده است) افزایش بیلی‌روبین غیر کنژوگه (unconjugated) در سرم خون.
(بیلی‌روبین غیرکنژوگه یا غیر مستقیم، فرم محلول در چربی و غیرمحلول در آب بیلی‌روبین است که به طور طبیعی به وسیله گردش خون به کبد می‌رود و در آنجا به فرم محلول در آب، که بیلی‌روبین گنژوگه یا مستقیم نامیده می‌شود تغییر می‌یابد و به این شکل وارد صفرا و سپس از طرق مدفوع دفع می‌شود).
زردی‌های نوع کبدی در اثر هپاتیت حاد، مسمومیت کبدی و بیماری کبد الکلی ایجاد می‌شوند که در آنها، نکروز (مرگ) سلول‌های کبدی، توانایی کبد برای متابولیزه کردن و دفع بیلی‌روبین را کاهش می‌دهد و در نتیجه، بیلی‌روبین در خون تجمع می‌یابد و موجب بروز زردی می‌شود. علل نادرتر این نوع زردی عبارتند از: سیروز صفراوی اولیه، سندرم ژیلبرت (نوعی اختلال ژنتیکی متابولیسم بیلی‌روبین که در نزدیک به 5% افراد روی می‌دهد و موجب زردی خفیف می‌شود) و سرطان متاستاتیک. زردی نوزادان شایع است و تقریباً در تمام نوزادان روی می‌دهد. این نوع زردی که به آن «یرقان فیزیولوژیک» یا «یرقان نوزادان» هم گفته می‌شود به دلیل عدم بلوغ کامل کبد برای کنژوگه کردن و دفع بیلی‌روبین بروز می‌کند و تقریباً از روز دوم تولد شروع می‌شود و در نوزادان نارس تا 2 هفتگی ادامه می‌یابد. در موارد شدید به دلیل بالا بودن خیلی زیاد بیلی‌روبین، عارضه خطرناکی به نام «کرن ایکتروس» روی می‌دهد که موجب آسیب مغز نوزاد می‌شود.
یافته‌های آزمایشگاهی در زردی‌های نوع کبدی عبارتند از: وجود بیلی‌روبین در ادرار، وجود اوروبیلی‌روبین در ادرار به مقدار بیش از 2 واحد ولی به صورت متغیر (مگر در کودکان).
زردی‌های فرم پس از کبدی (یا یرقان انسدادی) که به آنها کلستاز (cholestasis) هم گفته می‌شود در اثر متوقف شدن تخلیه صفرا به داخل سیستم صفراوی روی می‌دهند و شایع‌ترین علل آنها، وجود سنگ‌های صفراوی در مجرای صفراوی مشترک و سرطان سر لوزالمعده است. همچنین گاهی گروهی از انگل‌ها موسوم به «کرم‌هی کبدی» در مجرای صفراوی مشترک زندگی می‌کنند که می‌تواند موجب یرقان انسدادی شود. سایر علل عبارتند از: تنگی مجرای صفراوی مشترک، سرطان مجرای صفراوی، التهاب لوزالمعده (پانکراتیت) و کیست کاذب لوزالمعده.
وجود مدفوع کم رنگ و ادرار پررنگ (به رنگ چای) احتمال ابتلای فرد به یرقان پس از کبدی (یرقان انسدادی) را مطرح می‌کند. معمولاً این بیماران دچار خارش شدید هستند.
درمان‌های مرسوم
درمان زردی بر اساس تشخیص علت اختصاصی آن به وسیله پزشک انجام می‌شود. به عنوان مثال، چنان‌چه علت زردی، سنگ کیسهٔ صفرا باشد باید با برداشتن آن، زردی را درمان کرد یا اگر زردی در اثر تومور کبدی ایجاد شده باشد باید از درمان‌های مخصوص این تومور استفاه نمود.
برای تشخیص علت ایجاد زردی، علاوه بر شرح حال و سابقه بیمار و معاینه فیزیکی و آزمایش خون (شغامل بیلی‌روبین، تست‌های کبدی مانند AST و ALT و فسفاتاز آلکالن)، می‌توان از سونوگرافی شکم (برای تشخیص سنگ‌های صفراوی، تومورهای کبد و لوزالمعده و اتساع مجاری صفراوی در اثر انسداد)، سی.تی.اسکن شکم (برای تشخیص تومورهای کبد و لوزالمعده و اتساع مجاری صفراوی)، ام.آر.آی شکم (برای تشخیص تومورها و بررسی مجاری صفرای)، کلانژیو پانکراتوگرافی آندوسکوپیک معکوس (ERCP) (به منظور بررسی مجار صفراوی) و بیوپسی (نمونه‌برداری) از کبد (برای تشخیص التهاب کبد و مجاری صفراوی، سیروز، سرطان و بیماری کبد چرب) استفاده کرد.
آیا ممکن است خوردن بعضی غذاهای یا میوه‌ها موجب زرد رنگ شدن پوست بدن شود؟
بله. در افراد سالمی که مقدار بیش از حد بعضی سبزیجات و میوه‌های حاوی ماده «کاروتن» را مصرف کنند، مقداری کاروتن در پوست تجمع پیدا می‌کند که به این وضعیت «کاروتنودرما» گفته می‌شود که به‌صورت زردرنگ شدن پوست تظاهر می‌یابد ولی این زرد رنگ شدن با بیماری یرقان تفاوت دارد.
خوردن سبزیجات برگدار، کدوحلوایی و مرکبات (به‌خصوص نارنگی) به مقدار زیاد می‌تواند باعث بروز کاروتنودرما و زرد رنگ شدن پوست شود. البته در کاروتنودرما، برخلاف یرقان که زردی به‌طور یکنواخت در پوست تمام بدن دیده می‌شود، فقط کف دست و پا، پیشانی و چین میان بینی و لب زرد رنگ می‌شود و سفیدی چشم به رنگ زرد تغییر نمی‌یابد. کاروتنودرما بی‌خطر است و پس از مدتی با کاهش مصرف مواد مزبور خودبه‌خود برطرف خواهد شد.
