تبلیغات جنگ برای کودکان در جنگ جهانی اول

در فاصله سال‌های ۱۹۱۴ تا ۱۹۱۸ نشریات زیادی در اروپا منتشر می‌شدند که وظیفه‌شان تبلیغ جنگ و ترغیب مردم به شرکت در آن بود. حتی به این منظور کتاب‌های تصویری برای کودکان و نوجوانان چاپ می‌شدند تا آن‌ها نیز با جنگ آشنا شوند.

پدر در جنگ

در ماه اوت سال ۱۹۱۴ که جنگ جهانی اول در کشورهای اروپایی و سپس در دیگر کشورهای جهان آغاز شد، کودکان نیز از پیامدهای آن در امان نماندند. پدران و برادران بسیاری از این کودکان خانواده را تنها گذاشته و به عنوان سرباز راهی جبهه‌های جنگ شده بودند. تعداد زیادی از کتاب‌های کودکان و نوجوانان در این زمان به موضوع جنگ می‌پرداختند. این کتاب‌ها با بیانی متفاوت و تصاویری گوناگون فضای جنگ را منعکس می‌کردند.

داستان قهرمانان و افسانه‌های دیگر

“توضیح جنگ در کتاب‌های کودکان” نام نمایشگاهی بود که بر پایه ۲۰۰ کتاب و بروشور با موضوع جنگ در شهر ترویزدورف آلمان برگزار شد. کارولا پولمان، مدیر این نمایشگاه می‌گوید: «در این نمایشگاه هم ادبیات تبلیغی‌ای که همه را به شرکت در جنگ فرا می‌خواند برای همه گروه‌های سنی عرضه شده و هم کتاب‌هایی میانه‌رو که می‌گویند دشمنان هم انسان هستند.» تصویر جلد کتاب “داستان ژنرال هیندنبورگ” را نشان می‌دهد.

از جنگ فرانسه و آلمان تا قدرت‌گیری ناسیونال سوسیالیست‌ها

نمایشگاه “توضیح جنگ در کتاب‌های کودکان” دوره پایان جنگ آلمان و فرانسه در سال ۱۸۷۱ تا به قدرت رسیدن هیتلر در سال ۱۹۳۳ میلادی را دربرمی‌گرفت. با دیدن کتاب‌ها و بروشورهای تبلیغی این بازه زمانی برای کودکان روشن می‌شود که چگونه چند نسل با ادبیات جنگ و تبلیغ راجع به آن بزرگ شدند. تصویر: “کتاب‌ فکاهی در باره جنگ برای کودکان” در سال ۱۹۱۶. شوخ‌طبعی واقعی در این کتاب‌ها موضوعی نادر است.

طنز در جنگ؟ هرگز!

طنز تلخ بریتانیایی‌ها معروف است. این موضوع در باره کتاب‌های کودکان آن‌ها نیز صدق می‌کند. اما به گفته کارولا پولمان که کتاب‌های کودکان زیادی از دوره جنگ جهانی اول را برای برگزاری نمایشگاه از نظر گذرانده، “انگار دیدن آن همه تصاویر وحشتناک جایی برای شوخ‌طبعی بریتانیایی‌ها باقی نگذاشته است”. تصویر: روی جلد یکی از کتاب‌های تبلیغی جنگ برای کودکان در بریتانیا

“جنگ‌بازی”

در کتاب‌های تبلیغ جنگ از داستان‌های شناخته شده کودکان نیز استفاده می‌شد. برای نمونه در یکی از کتاب‌های کودکان فرانسوی زمان جنگ از داستان “کلاه قرمزی و گرگ” استفاده شده، و در آن کلاه قرمزی که دختربچه‌ای فرانسوی است و دوستانش، بچه‌های انگلیسی و بلژیکی، علیه گرگ خونخوار که آلمان است می‌جنگند. کتاب‌های کودکان منتشر شده در آلمان هم جنگ را بازی ساده‌ای جلوه می‌دادند که به راحتی می‌شود در آن پیروز شد.

ورق‌بازی

تبلیغ جنگ نه تنها در کتاب‌های کودکان بلکه در اسباب بازی‌ آن‌ها هم به کار گرفته می‌شد، مثلا در ورق‌ها و کارت‌های بازی. برای نمونه در تصویر بالا ورق‌های بازی قدیمی “پتر سیاه” (Old Maid) در زمان جنگ جهانی اول دیده می‌شود. مطرح کردن موضوع جنگ در کتاب‌های کودکان تنها برای اهداف تبلیغی و آموزشی نبود بلکه ناشران از جنگ بهره‌برداری می‌کردند و با انتشار این نوع کتاب‌ها می‌توانستند پول خوبی به دست آورند.

تدریس و تبلیغ جنگ در مدارس

کتاب‌های تبلیغی جنگ نه تنها در خانه خوانده می‌شد بلکه معلمان هم در ساعات درسی به موضوع “وطن‌پرستی” و لزوم رفتن به جبهه‌‌ها می‌پرداختند. در بسیاری موارد کلاس‌های درس به دلیل استفاده از ساختمان مدارس به عنوان بیمارستان تعطیل می‌شد یا تشکیل کلاس‌ها به دلیل سرما و نبود سوخت ممکن نبود. کودکان به جای شرکت در کلاس‌ درس باید در پشت جبهه‌ به گردش اقتصاد جنگ کمک می‌کردند، برای مثال در مزارع کار می‌کردند.

کتاب تبلیغ جنگ برای دختران

بخش عمده ادبیات جنگ در جهت پاسخگویی به نیازها و روحیه ماجراجویانه جوانان نوشته می‌شد و مردان جوان را مد نظر می‌داشت. اما دختران جوان نیز به عنوان خوانندگان این نوع کتاب‌ها مورد توجه نویسندگان بودند، از جمله در کتاب‌‌هایی با داستان‌های عشقی و “میهن‌پرستانه”.

میان چاپ سریع و هنر

فریدریش هلر، پژوهشگر کتاب کودکان، در این باره می‌گوید: «نقاشان و طراحان زیر فشار زمانی زیادی کتاب‌های تصویری درباره میدان‌های جنگ مختلف را آماده می‌کردند.» اما کتاب‌های تصویری فرانسوی از کیفیت بالایی برخوردار بودند. تصویر بالا حمله نیروهای آلمانی به بلژیک، در یک کتاب تصویری فرانسوی برای کودکان، با چکمه یک سرباز آلمانی نشان داده شده که شهر “لیژ” بلژیک را زیر پا له می‌کند.

بروشورها و فراخوان‌های جنگ

در بروشورها و پلاکاردهای تبلیغاتی هم از تصاویر کودکان استفاده می‌شد. برای نمونه پلاکارد تبلیغاتی بالا که در سال ۱۹۱۵ تهیه شده است. در زیر آن نوشته شده است: «نمی‌گذاریم کودکان گرسنگی بکشند». سازمان‌های خیریه از این طریق مردم را به پرداخت کمک مالی به منظور تهیه غذا برای کودکان فرا می‌خواندند. نباید فراموش کرد که کودکان جنگ را تنها از طریق کتاب‌ها نمی‌شناختند بلکه مزه تلخ آن را هر روز می‌چشیدند.

از شور و شوق جنگ اثری باقی نماند

با گذشت زمان تصاویر کتاب‌های کودکان و نوجوانان نیز تیره‌تر می‌شد. در ابتدا با شروع جنگ کتاب‌هایی منتشر می‌شدند که از داستان‌های “بامزه” و از قهرمانانی حکایت می‌کردند که در حملات خیلی سریع به پیروزی دست می‌یافتند. در سال‌های ۱۹۱۷ و ۱۹۱۸ در برخی از کتاب‌ها تصاویر واقع‌گرایانه‌ای از آثار “نخستین جنگ مدرن” نشان داده می‌شدند که در آن از گاز سمی و خودروی زره‌پوش جنگی استفاده شده بود.

کلیسای جامع “رنس”

در این دوره در مواردی هم به کتاب‌های صلح‌دوستانه برمی‌خوریم. نویسندگان که از جنگ خسته شده‌ بودند به انتشار تصاویری از “زیبایی‌های زندگی در صلح” روی آوردند. برای نمونه در تصویر بالا از یک کتاب کودک فرانسوی، “کلیسای جامع رنس” از میان ویرانه‌های جنگ برخاسته و زندگی در صلح و آرامش را نوید می‌دهد. در فرانسه تخریب این کلیسا در زمان جنگ نمادی از “بربریت آلمانی‌ها” به شمار می‌رفت.

صلح؟ تنها برای مدتی کوتاه

در تاریخ ۱۱ نوامبر سال ۱۹۱۸ میلادی سرانجام آلمان قرارداد آتش‌بس را با فرانسه و انگلستان به امضا رساند. اما این صلح مدت زمان طولانی پایدار نماند. بسیاری از کودکانی که کتاب‌های تبلیغاتی جنگ را در طی جنگ جهانی اول خوانده بودند، در سال ۱۹۳۹ میلادی با حمله آلمان به لهستان و شروع جنگ جهانی دوم به عنوان سرباز راهی جبهه‌های جنگ شدند.

از سربازان در کتاب‌های تصویری تا سربازان واقعی

فریدریش هلر، پژوهشگر ادبیات کودکان، معتقد است که تصاویری که انسان در دوران کودکی می‌بیند و تجربه می‌کند به نوعی در ذهن او نقش می‌بندند. تصاویر تبلیغات جنگ در کتاب‌های کودکان این امر را بدیهی جلوه می‌دادند که کودکان نقش سرباز یا جنگجو را در زندگی واقعی نیز امری بدیهی بدانند. این پژوهشگر می‌گوید: «قدرت تصاویر و نوشته‌ها را نباید دست‌کم گرفت.»