فیلم حاجی آقا آکتر سینما – معرفی و بررسی

تهیه‌کننده و نویسنده فیلمنامه: اوانس اوگانیانس و دستیاران کارگردان: کاظم خان سیار، ابوالفضل خان اخویان و فیلمبردار: پائولو پاتومکین (سیاه و سفید، ۳۵ میلی‌متری). عکاس: رامبراند و بازیگران اصلی: حبیب الله خان مراد، آسیا قسطانیان، زما اوگانیانس، عباس خان طاهباز، عباسقلی خان عدالت پور، غلامعلی خان سهرابی فر و ۸ پرده، صامت و محصول پرس فیلم.

یک کارگردان سینما، در جستجوی موضوع تازه‌ای برای فیلم است. یکی از شاگردان مؤسسه‌اش (پرویز )، پدر همسرش (پروین) را پیشنهاد می‌کند که با سینما مخالف است. پوری (نوکر حاجی آقا ) به راهنمایی کارگردان و پرویز، ساعت حاجی آقا را میرباید و حاجی آقا به دنبال دزد روانه مکان‌های مختلفی می‌شود. در حالی که کارگردان و پرویز از کار‌های او پنهانی فیلمبرداری می‌کنند. در پایان، جاجی آقا را به سینمایی می‌کشانند و او با دیدن فیلم‌های خودش به کار دختر و دامادش در سینما رضایت می‌دهد.

هرچند که نمایش چهار روزه این فیلم صامت (از چهارشنبه ۱۱ بهمن تا شنبه ۱۴ بهمن ۱۳۱۲) نتوانست سرمایهء اصلی فیلم را بازگرداند (اوگانیانس سرمایه این دومین فیلمش را با فروش ۴۰ سهم پنجاه تومانی فراهم کرد )، و هرچند که در دو نقدی که در روزنامه‌های آن دوران بر این فیلم نوشته شد بیشتر به نواقص و کمبود‌های آن اشاره شد، اما سرفصل تاریخ سینمای ایران را بدون شک همین فیلم تشکیل می‌دهد. دلیل اصلی شکست مادی فیلم را صامت بودن آن می‌دانند. شکستی که باعث شد، سرهنگ مقاصد‌زاده فروزین (سرمایه‌گذار عمده با ۱۲ سهم ) وسایل استودیوی “پرس فیلم ” (شرکتی که اوگانیانس برای تهیه فیلم تأسیس کرده بود) را به غنیمت ببرد. به گفته حبیب الله مراد: “فروش فیلم در شهر‌های اصفهان، رشت و شیراز به ترتیب ۶، ۳۵ و ۴۵ تومان بود. فیلم در شهر‌های دیگر هم به نمایش درنیامد. حتی در تهران نیز اکران‌های بعدی نداشت. سهم من هم از فروش فیلم، کپی فیلم شد. ” (از اظهارات حبیب الله مراد در مجموعه تلویزیونی “آغازگران – ۱۳۵۳” – این گفته‌ها در کتاب ” اوانس اوگانیانس: زندگی و سینما ” تألیف جمال امید نقل شده است. )

دیروز ساعت ۵ بعداز ظهر در سالون سینما رویال در حضور عده زیادی از رجال و محترمین اولین نمایش اولین فیلم ایرانی که در ایران و توسط آرتیست‌های ایرانی برداشته شده بود به معرض نمایش گذارده شد. فیلم مزبور نواقص زیادی داشت – تاریک بود – صورت‌ها سیاه بودند قسمت تکنیکی فیلم مخصوصا هیچ رضایت بخش نبود ولی اگر در نظر بگیریم همان طوری که آقای سعید نفیسی در نطق افتتاحیه خود بیان نمودند این فیلم با دستگاه‌های کهنه و سیستم چندین ده سال قبل برداشته شده و بواسطه نبودن فیلم منفی روی فیلم مثبت آنهم فیلم کهنه برداشته شده است البته باید اذعان نمود فیلم مزبور که با هزاران رنج و زحمت و روح خستگی ناپذیری برداشته شده است و آقای آگانیانس رژیسور سینما زحمات بسیاری در این راه متحمل شده‌اند. رویهمرفته این فیلم چنگی به دل نمی‌زند. فقط از این حیث که در ایران و بدست آرتیست‌های ایرانی برداشته شده و مناظر طهران را نشان می‌دهد جالب توجه می‌باشد امید می‌رود مؤسسه پرس فیلم موفق بشود صنعت مزبور را روز بروز در ایران ترقی دهد و همانطور که آقای نفیسی اظهار نمودند بتواند در آتیه خدمات خوبی بنماید و فیلم‌های جالب توجه با دستگاه‌های خوب تدارک کند. زحمات آرتیست‌ها و بازی‌کنندگان این فیلم نیز شایان توجه و قابل تشخیص است زیرا با عدم وسایل خوب از عهده برآمده‌اند و البته اگر به کار خود وسعت بدهند و دستگاه‌های خوب و سرمایه مکفی برای این مؤسسه تخصیص داده شود، شک نیست که مؤسسه مزبور ترقیات خوبی خواهد کرد. (روزنامه اطلاعات شماره ۲۱۱۱، ۱۲ بهمن ماه ۱۳۱۳).

… اگر از این قسمت چشم بپوشیم و تاریکی و روشنی بی‌تناسب فیلم را نادیده فرض کنیم باید بگوییم این فیلم، فیلم بدی نیست. زیراکه طرز تنظیم آن و ارتباط قسمت‌های مختلفه آن به یکدیگر و صحنه‌های مرتب و زیبایی که دارد و بعضی نکات فنی که در آن مرا عات شده و بازی‌ها و حرکات متناسب بعضی بازیگران آن نشان می‌دهد که تهیه‌کننده فیلم سر رشته کافی از این فن داشته، اگر وسایلی کافی داشته باشد می‌تواند فیلم خوب تهیه کند. یک مطلب دیگر هم که در این فیلم بهیچوجه مراعات نشده و لازم است که تذکر داده شود، موضوع آن است. زیرا این قسمت دیگر ارتباطی به نقد وسایل ندارد و صاحب این مؤسسه با نهایت سهولت می‌توانست موضوع مؤثر و مطمئنی انتخاب کرده و با شیرینی و تأثیر موضوع فیلم جلب توجه کند و درضمن نشان دهد که مؤسسه او از لحاظ اخلاق عمومی مفید خواهد بود و خواهد توانست فیلم‌هایی تهیه کند که هم موجب تفریح و سرگرمی بینندگان شده و هم نتیجه اخلاقی داشته باشد. … بازیگران این فیلم رویهمرفته بد نیستند و بازی آن‌ها زننده و تقریباً برخلاف اصول نیست و حتی بعضی از آن‌ها خوب و شیرین بازی کرده و نشان داده‌اند که استعداد فنی دارند و قابل ترقی هستند. ( روزنامه ایران، شماره ۴۳۰۹، ۱۶ بهمن ماه ۱۳۱۲).

… حاجی آقا … از نظر تاریخ تهران، تاریخ لباس و ازنظر دومین فیلم داستانی ایران در خور توجه است … ولی واقعاً زیاد نمی‌دانم چه تأثیری روی پدران ما در سال ۱۳۱۲ داشته است! ؟

محمد تهامی نژاد، ریشه‌یابی یاس در سینمای ۱۳۰۸ تا ۱۳۱۵ ایران – ویژه سینما و تئاتر ۲ و ۳ دی ماه ۱۳۵۱).