آیا می‌توانیم روی خواب و رؤیاهای خود آگاهانه کنترل داشته باشیم؟
آیا می‌شود آن‌چه شب‌ها به خوابمان می‌آید را کنترل و هدایت کنیم؟ آیا آن‌چه در فیلم تازه اکران شدهٔ «سرآغاز» (Inception) پخته و پرورانده شده ریشه در حقیقت دارد؟
در این فیلم علمی-تخیلی آمریکایی که شانزدهم ژوئیه اکران شد یک سرمایه‌دار بزرگ ژاپنی می‌کوشد با به‌کارگیری متخصصان نفوذ به خواب و رؤیا، ایده‌ای مخرب را در ذهن وارث اصلی شرکت رقیب خود بکارد.
برای بررسی پرسش‌های بالا، نشریه علمی «ساینتیفیک امریکن» اخیرا مصاحبه‌ای انجام داده‌است با دردره برت (Deirdre Barrett) کارشناس روان‌شناسی در دانشگاه هاروارد و مؤلف کتابی به نام «هیئت خواب» (The Committee of Sleep) که در زمینه چاره‌یابی برای مشکلات از طریق کنترل خواب نوشته شده‌است.
در بخش‌هایی از این مصاحبه می‌خوانیم:
جوردن لایت (مصاحبه‌گر): همهٔ ما با خواب دیدن آشنا هستیم، اما تعریف علمی آن چیست؟
دردره برت: معنی تحت‌اللفظی آن تجربه کردن حکایت‌ها و داستان‌هایی در حین خواب است. گروهی هم خواب‌دیدن را آن قسمت از تجربه خواب تعریف می‌کنند که در حین حرکات سریع چشم رخ می‌دهد ولی تحقیقات این نظر را اثبات نکرده‌است.
چرا به نظر می‌آید که بیشتر خواب‌دیدن‌ها مربوط به همان قسمتی از خواب است که در آن چشم‌ها بسته‌اند ولی به سرعت حرکت می‌کنند؟
قسمت حرکات تند چشم تنها قسمتی از خواب است که فعالیت بخش اعظم قشر مخ در آن تقریباً به همان اندازه فعالیتش در زمان بیداری است. در کل این‌طور به نظر می‌آید که فعالیت‌های بخش پایینی ساقهٔ مغز باعث بیدار شدن قشر مخ می‌شود و در نتیجه، قشر مخ پس از فعال شدن، اندیشه‌هایی منظم و معنی‌دار را ترتیب می‌دهد.
البته هر چند وقت یک‌بار به موردهایی برمی‌خوریم که افراد در آن قسمت از خواب که چشم‌ها حرکت ندارند هم خواب‌های داستانوار و کاملی را دیده و گزارش می‌کنند، اما این موردها بیشتر مربوط به افرادی است که ضربه‌های روحی بزرگی به آن‌ها وارد شده بوده یا کارشان دارای شیفت‌های متغیر زیادی است.
بنابر این ممکن است این امر به حالت‌های غیر معمول مرتبط باشد.
آیا در حین خواب‌دیدن، بخش‌هایی از مغز بیشتر از بقیه قسمت‌ها فعالیت دارند یا این امر به نوع رؤیا بستگی دارد؟
در آن قسمت از خواب که چشم‌ها حرکات تند دارند بخش جلویی مغز هم به حالت نیمه‌خاموش درمی‌آید. این همان بخشی است که مأمور سانسور رفتار و افکار ما در طی روز است.
بخش جلویی مغز همان جایی است که افکار را با آن‌چه جامعه «ناشایست» دانسته محک می‌زند و همان قسمتی است که به شما می‌گوید: «این کاری که می‌کنی منطقی نیست.»
برای همین، وقتی که مشکلات و گرفتاری‌ها در خواب به سراغمان می‌آیند و مغز، راه حل‌های جالبی هم برای آن‌ها ارائه می‌دهد، منطق این راه حل‌ها با منطق چاره‌یابی‌های افکار روزانه فرق دارد. راه حل‌های برآمده از خواب‌دیدن، زیاد از خطوط مستقیم و راه‌های راست پیروی نمی‌کنند.
چطور می‌شود در خواب برای مشکلات چاره‌یابی کرد؟
برای این کار اول باید پیش از به خواب رفتن به آن مشکل فکر کنید و ببینید که آیا می‌توانید از این مشکل یک تصویر ساخته و در ذهنتان آن را مجسم کنید.
بعد سعی کنید تا این تصویر را در ذهنتان نگه دارید و آخرین چیزی باشد که پیش از به خواب رفتن به آن فکر کرده‌اید.
برای اثر بهتر، چیزی که به تصویر آن مشکل شباهت داشته‌باشد را روی پاتختی کنار تخت خواب بگذارید. مثلاً اگر مشکل شخصی با کسی دارید عکس او را بگذارید یا اگر نقاش هستید یک بوم سفید نقاشی در کنار تخت بگذارید. یا اگر دانشمند هستید دستگاه نیمه‌تمام خود را کنار تخت خواب قرار دهید و اگر ریاضی‌دان هستید کاغذ مسئله‌های دشواری که به دنبال اثباتشان هستید را بگذارید.
مسئله مهم دیگر اینست که وقتی بیدار شدید زود از تخت درنیایید. اگر پس از بیدار شدن حواستان به چیز دیگری پرت بشود نیمی از رؤیاها دیگر یادتان نمی‌آید. بعد از بیدار شدن در همان حالت قبل دراز بکشید، اگر خوابی که دیده‌اید همان لحظه یادتان نمی‌آید ببینید که آیا احساس خاصی در خود حس می‌کنید و به آن احساس توجه کنید. با این کار همه محتوای رؤیا رفته‌رفته به ذهنتان برمی‌گردد.
من این آزمایش را یک هفته تمام بر روی دانشجویان انجام دادم و ۵۰ درصد از آن‌ها در مورد مشکلاتشان خواب دیدند و یک‌چهارم از آن‌ها موفق به حل آن مشکل در خواب شد.
اگر بخواهیم در مورد فرد مشخصی یا مورد مشخصی خواب ببینیم باید چه کار کنیم؟
اگر برای مثال می‌خواهید خواب یکی از درگذشتگان یا بستگان دور از خود را ببینید هم خوب است عکسی از او را در کنار تخت بگذارید و پیش از خواب به آن نگاه کنید یا جمله‌ای کوتاه در مورد موضوع خواب و یا تصویری از موضوع را به عنوان آخرین تصویر پیش از خواب در ذهن نگه دارید.
اگر برای نمونه دلتان برای خواب‌دیدن در مورد پرواز تنگ شده عکسی از یک انسان در حال پرواز را روی پاتختی بگذارید.
آیا می‌شود در خواب، متوجه بشویم که داریم خواب می‌بینیم؟
بله. به این پدیده می‌گویند رؤیای روشن. این‌گونه رؤیاها خیلی کم پیش می‌آیند و ۱ درصد از خواب‌دیدن‌ها را شامل می‌شوند. اگر در حالی که به خواب فرومی‌روید به خود بگویید: «امشب موقع خواب‌دیدن می‌خواهم متوجه خواب‌دیدنم بشوم» این کار کمک می‌کند تا شانس رخ دادن رؤیای روشن را افزایش بدهید.
از مهم‌ترین عوامل دیگر که به وقوع رؤیای روشن کمک می‌کند خوابیدن به اندازه کافی است زیرا کم‌خوابی باعث می‌شود تا قسمت حرکات تند چشم کوتاه‌تر بشود. ما در طول خواب شبانه، هر ۹۰ دقیقه وارد مرحله حرکت تند چشم‌ها می‌شویم. طول این مرحله هر بار به طور تصاعدی از بار قبل طولانی‌تر می‌شود و اگر شما شب‌ها هشت ساعت خواب عادی را نداشته‌باشید بخش بزرگی از مرحله خواب‌دیدن را از دست می‌دهید.
کنترل خواب و رؤیای دیگران چطور؟ آیا چنین چیزی ممکن است؟
گهگاه راه‌هایی برای تأثیر گذاشتن بر روی رؤیاهای دیگران وجود دارند برای مثال استفاده از تحریک‌کننده‌های حسی. برای نمونه دانشمندان دستگاهی را به روی صورت افراد نصب کرده‌اند که با تشخیص مرحله حرکت تند چشم شروع به پاشاندن نوری ضعیف و قرمزرنگ به صورت آن‌ها می‌کند. نتایج این آزمایش نشان داد که این کار باعث می‌شود تا افراد در جریان داستان‌پردازی‌های خواب خود نوری قرمز و سوسوزننده هم ببینند.
برخی دیگر از دانشمندان، بخش‌هایی از مغز افراد را در حین بیداری در معرض تحریک‌های مغناطیسی قرار داده‌اند و توانسته‌اند با این‌کار باعث تغییر نوع خواب‌دیدن بشوند و درصد شاد بودن یا غمناک بودن رؤیا را تغییر دهند.
تحریک‌کننده‌های شنیداری بهترین نوع محرک‌ها هستند مثلاً حرف زدن آرام یا افزودن صدای آب در پیرامون شخص در حال خواب. البته در مورد محرک‌ها باید محدوده دقیقی را رعایت کرد تا باعث بیدار شدن افراد نشود.
ما هم‌چنین هم‌اینک با تصویربرداری از مغز به هنگام خواب، توانسته‌ایم نوع رؤیاهای افراد را به‌درستی حدس بزنیم. با بهتر شدن تصویربرداری‌ها که فعالیت بخش‌های مغز را نشان می‌دهند و نوع رؤیاها را نشان می‌دهند و با به‌کارگیری محرک‌های پیشرفته‌تر شاید بتوان در آینده دستکاری بیشتری در رؤیاهای افراد انجام داد.
