سنگ کلیه: علائم و علل، تشخیص و درمان
سنگ کلیه (نفرولیتازیس nephrolithiasis ) رسوبات سختی است که از مواد معدنی و نمک‌ها در داخل سیستم ادراری تشکیل می‌شود.
رژیم غذایی، اضافه‌وزن، برخی بیماری‌ها و برخی مکمل‌ها و دارو‌ها از جمله دلایل متعدد سنگ کلیه هستند. سنگ کلیه می‌تواند بر هر قسمتی از دستگاه ادراری شما تأثیر بگذارد – از کلیه‌ها تا مثانه. غالباً سنگ‌ها با غلیظ شدن ادرار تشکیل می‌شوند و به مواد معدنی اجازه می‌دهند تا متبلور شده و به هم بچسبند.
دفع سنگ کلیه می‌تواند کاملاً دردناک باشد، اما اگر این سنگ‌ها به موقع تشخیص داده شوند، هیچ گونه آسیب دائمی ندارند. بسته به وضعیت، ممکن است به چیزی بیشتر از مصرف دارو‌های ضد درد و نوشیدن آب زیاد برای دفع سنگ کلیه نیاز نباشد. در موارد دیگر – به عنوان مثال، اگر سنگ‌ها در مجاری ادراری جمع شوند، با عفونت ادراری همراه باشند یا عوارضی ایجاد کنند – ممکن است به جراحی نیاز باشد.
در صورت افزایش خطر ابتلا به سنگ‌های به صورت مکرر، پزشک شما ممکن است درمان پیشگیرانه را برای کاهش خطر ابتلا به عود مجدد سنگ توصیه کند.
علائم
سنگ کلیه معمولاً تا زمانی که در کلیه حرکت نکند یا به حالب ( لوله‌هایی که کلیه‌ها و مثانه را به هم متصل می‌کند) جابجا نشود ، علامتی ایجاد نمی‌کند. اگر در حالب قرار گیرد، ممکن است جریان ادرار را مسدود کرده و باعث متورم شدن کلیه و اسپاسم حالب شود که می‌تواند بسیار دردناک باشد. در آن زمان، ممکن است علائم و نشانه‌های زیر را ایجاد کند:
- درد شدید و شدید در پهلو و پشت، زیر دنده‌ها
- دردی که به قسمت تحتانی شکم و کشاله ران منتقل می‌شود
- دردی که موج می‌زند و شدت آن متغیر است
- درد یا احساس سوزش در هنگام ادرار کردن
علائم و نشانه‌های دیگر ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- ادرار صورتی، قرمز یا قهوه‌ای
- ادرار کدر یا بدبو
- نیاز مداوم به ادرار کردن، ادرار کردن بیشتر از حد معمول یا ادرار کردن در مقادیر کم
- تهوع و استفراغ
- تب و لرز در صورت وجود عفونت
درد ناشی از سنگ کلیه ممکن است تغییر کند. به عنوان مثال با تغییر مکان یا افزایش شدتبا حرکت سنگ در مجاری ادراری شما.
زمان مراجعه به پزشک
در صورت مشاهده موارد زیر فوراً به پزشک مراجعه کنید:
- درد آنقدر شدید است که نمی‌توانید بی‌حرکت بنشینید.
- درد همراه با تهوع و استفراغ
- درد همراه با تب و لرز
- وجود خون در ادرار شما
- مشکل در دفع ادرار
علل
سنگ کلیه اغلب هیچ علت قطعی و واحدی ندارد، اگرچه عوامل متعددی ممکن است خطر را افزایش دهند.
سنگ کلیه زمانی تشکیل می‌شود که ادرار حاوی مواد تشکیل دهنده کریستال زیاد-مانند کلسیم، اگزالات و اسید اوریک- و غلیط شده.
در عین حال، ادرار بیماران ممکن است فاقد موادی باشد که از چسبیدن کریستال‌ها به یکدیگر جلوگیری کرده و محیطی ایده آل برای تشکیل سنگ کلیه ایجاد می‌شود.
انواع سنگ کلیه
دانستن نوع سنگ کلیه شما به تعیین علت آن کمک می‌کند و ممکن است سرنخ‌هایی در مورد چگونگی کاهش خطر ابتلا به سنگ کلیه بیشتر ارائه دهد. در صورت امکان، سنگ کلیه خود را نگه دارید تا بتوانید آن را برای تجزیه و تحلیل به آزمایشگاه بدهید.
انواع سنگ کلیه عبارتند از:
- سنگ‌های کلسیم: بیشتر سنگ‌های کلیه سنگ‌های کلسیمی هستند که معمولاً به شکل اگزالات کلسیم هستند. اگزالات ماده‌ای است که روزانه توسط کبد ساخته می‌شود یا از رژیم غذایی شما جذب می‌شود. برخی از میوه‌ها و سبزیجات و همچنین آجیل و شکلات، دارای محتوای اگزالات بالایی هستند.
همچنین رژیم‌های غذایی خاص، دوز‌های بالای ویتامین D، جراحی بای پس روده و چندین اختلال متابولیک می‌تواند غلظت کلسیم یا اگزالات در ادرار را افزایش دهد.
سنگ‌های کلسیم نیز ممکن است به شکل کلسیم فسفات ایجاد شوند. این نوع سنگ بیشتر در شرایط متابولیک مانند اسیدوز لوله‌ای کلیه شایع است. همچنین ممکن است بر اثر مصرف دارو‌های خاصی که برای درمان میگرن یا تشنج استفاده می‌شود مانند توپیرامات ایجاد شوند.
- سنگ‌های استروویت: سنگ‌های استروویت در پاسخ به عفونت ادراری ایجاد می‌شوند. این سنگ‌ها می‌توانند به سرعت رشد کرده و کاملاً بزرگ شوند، گاهی اوقات علائم کمی دارند
- سنگ‌های اسید اوریک. سنگ‌های اسید اوریک در افرادی که به دلیل اسهال مزمن یا سوء جذب، مایع بیش از حد از دست می‌دهند، کسانی که رژیم غذایی با پروتئین بالا دارند و کسانی که دیابت یا سندرم متابولیک دارند، ایجاد می‌شود. برخی عوامل ژنتیکی نیز ممکن است خطر ابتلا به سنگ‌های اسید اوریک را افزایش دهند.
- سنگ‌های سیستینی: این سنگ‌ها در افراد مبتلا به اختلال ارثی به نام سیستینوری ایجاد می‌شود، بیماری‌ای که باعث می‌شود کلیه‌ها مقدار زیادی آمینو اسید خاص را دفع کنند.
عوامل خطر
عواملی که خطر ابتلا به سنگ کلیه را افزایش می‌دهند عبارتند از:
- سابقه خانوادگی یا شخصی. اگر فردی در خانواده شما سنگ کلیه داشته است، احتمال ابتلای شما به سنگ نیز بیشتر است. اگر قبلاً یک یا چند سنگ کلیه داشته‌اید، در معرض خطر ابتلا به یک سنگ دیگر هستید.
- کم آبی بدن: عدم نوشیدن آب کافی در روز خطر ابتلا به سنگ کلیه را افزایش می‌دهد. افرادی که در آب و هوای گرم و خشک زندگی می‌کنند و کسانی که زیاد عرق می‌کنند ممکن است بیشتر از دیگران در معرض خطر باشند.
- رژیم‌های خاص: خوردن رژیم غذایی سرشار از پروتئین، نمک و قند ممکن است خطر ابتلا به برخی از انواع سنگ کلیه را افزایش دهد. این امر به ویژه در مورد رژیم غذایی با نمک بالا صادق است.
- چاقی شاخص توده بدن بالا (BMI)، اندازه دور کمر و افزایش وزن با افزایش خطر ابتلا به سنگ کلیه مرتبط است.
- بیماری‌های گوارشی و جراحی. جراحی بای پس معده، بیماری التهابی روده یا اسهال مزمن می‌تواند باعث تغییراتی در فرآیند گوارش شود که بر جذب کلسیم و آب شما تأثیر می‌گذارد و میزان مواد تشکیل دهنده سنگ در ادرار شما را افزایش می‌دهد.
- سایر شرایط پزشکی مانند اسیدوز لوله‌ای کلیوی، سیستینوری، هایپرپاراتیروئیدیسم و عفونت‌های مکرر ادراری نیز می‌تواند خطر ابتلا به سنگ کلیه را افزایش دهد.
- برخی مکمل‌ها و دارو‌ها، مانند ویتامین C، مکمل‌های غذایی، ملین‌ها (در صورت استفاده بیش از حد)، آنتی اسید‌های مبتنی بر کلسیم و برخی دارو‌ها که برای درمان میگرن یا افسردگی استفاده می‌شوند، می‌توانند خطر ابتلا به سنگ کلیه را افزایش دهند.
تشخیص
اگر پزشک مشکوک به وجود سنگ کلیه است، ممکن است آزمایش‌ها و روش‌های تشخیصی مانند:
- آزمایش خون. آزمایش خون ممکن است مقدار زیاد کلسیم یا اسید اوریک در خون شما را نشان دهد.
- آزمایش ادرار آزمایش جمع‌آوری ادرار 24 ساعته ممکن است نشان دهد که بیش از حد مواد معدنی سنگ ساز یا میزان کمی مواد پیشگیری‌کننده از سنگ در ادرار وجود دارد. برای این آزمایش، پزشک ممکن است از شما بخواهد که دو جمع‌آوری ادرار را در دو روز متوالی انجام دهید.
- تصویربرداری : توموگرافی کامپیوتری (CT) ممکن است حتی سنگ‌های ریز را نشان دهد. از اشعه ایکس ساده شکم کمتر استفاده می‌شود زیرا در این عکس‌ها سنگ‌های ریز ممکن است دیده نشوند.
سونوگرافی، یک آزمایش غیر تهاجمی که سریع و آسان انجام می‌شود، یکی دیگر از گزینه‌های تصویربرداری برای تشخیص سنگ کلیه است.
- تجزیه و تحلیل سنگ‌های عبور شده: ممکن است از شما خواسته شود تا ادرار خود را از صافی بگذارنید تا سنگ‌هایی را که بالای صافی باقی می‌مانند حفظ شوند. تجزیه و تحلیل آزمایشگاهی ترکیب سنگ کلیه شما را نشان می‌دهد. پزشک شما از این اطلاعات برای تعیین علت ایجاد سنگ کلیه استفاده می‌کند و طرحی را برای جلوگیری از سنگ کلیه بیشتر ایجاد می‌کند.
درمان:
درمان سنگ کلیه بسته به نوع سنگ و علت آن متفاوت است.
سنگ‌های کوچک با حداقل علائم
اکثر سنگ‌های کوچک کلیه نیازی به درمان تهاجمی ندارند و تنها درمان‌های لازم اینها هستند:
- آب آشامیدنی. نوشیدن روزانه 2 تا 3 لیتر آب، ادرار شما را رقیق نگه می‌دارد و ممکن است از تشکیل سنگ جلوگیری کند.
- مسکن‌ها. عبور یک سنگ کوچک می‌تواند ناراحتی ایجاد کند. برای تسکین درد خفیف، پزشک ممکن است مسکن‌هایی مانند ایبوپروفن یا ناپروکسن را توصیه کند.
- درمان دارویی. پزشک ممکن است دارویی برای کمک به دفع سنگ کلیه به شما بدهد. این نوع دارو‌ها، که به عنوان مسدود‌کننده آلفا شناخته می‌شوند، ماهیچه‌های حالب شما را شل کرده و به شما کمک می‌کند سنگ کلیه را سریعتر و با درد کمتری دفع کنید. نمونه‌هایی از مسدود‌کننده‌های آلفا عبارتند از تامسولوسین (فلومکس) و ترکیب دارویی دوتاستراید و تامسولوزین (Jalyn).
سنگ‌های بزرگ و آن‌هایی که علائم ایجاد می‌کنند
سنگ‌های کلیه که خیلی بزرگ هستند و خود به خود منتقل نمی‌شوند یا باعث خونریزی، آسیب کلیوی یا عفونت‌های مداوم دستگاه ادراری می‌شوند، ممکن است نیاز به درمان گسترده‌تری داشته باشند.
- استفاده از امواج صوتی برای خرد کردن سنگ‌ها برای برخی از سنگ‌های کلیه – بسته به اندازه و محل – پزشک ممکن است روشی به نام سنگ شکنی موج ضربه‌ای خارج از بدن (ESWL) را توصیه کند.
ESWL از امواج صوتی برای ایجاد ارتعاشات قوی (امواج ضربه‌ای) استفاده می‌کند که سنگ‌ها را به قطعات کوچکی که می‌توانند از طریق ادرار منتقل شوند، خرد می‌کند. این عمل حدود 45 تا 60 دقیقه طول می‌کشد و می‌تواند باعث درد به میزان متوسط شود، بنابراین ممکن است تحت آرامبخش یا بیهوشی سبک قرار بگیرید تا راحت باشید.
ESWL می‌تواند باعث ایجاد خون در ادرار، کبودی در پشت یا شکم، خونریزی در اطراف کلیه و سایر اندام‌های مجاور و ناراحتی هنگام عبور قطعات سنگ از مجاری ادراری شود.
- جراحی برای برداشتن سنگ‌های بسیار بزرگ در کلیه. روشی به نام نفرولیتوتومی ار راه پوست percutaneous nephrolithotomy شامل برداشتن سنگ کلیه با جراحی با استفاده از تلسکوپ‌های کوچک و ابزار‌هایی است که از طریق یک برش کوچک در کمر وارد می‌شوند.
در حین عمل جراحی بیهوشی عمومی را دریافت می‌کنید و یک تا دو روز در زمان بهبودی در بیمارستان خواهید بود. در صورت عدم موفقیت ESWL، پزشک شما ممکن است این جراحی را توصیه کند.
- استفاده از اسکوپ برای برداشتن سنگ. برای برداشتن سنگ کوچکتر در حالب یا کلیه، پزشک ممکن است یک لوله اپتیک نازک (ویترسوکوپ) مجهز به دوربین را از طریق مجرای ادراری و مثانه به حالب منتقل شود.
هنگامی که سر آن در کنار سنگ قرار گرفت، ابزار‌های خاصی می‌توانند سنگ را به دام بیندازند یا آن را به قطعاتی که در ادرار شما دفع می‌شود، خرد کنند. سپس پزشک شما ممکن است یک فنر (استنت) را در حالب قرار دهد تا تورم را تسکین داده و بهبود را بهبود بخشد. در این روش ممکن است به بیهوشی عمومی یا موضعی نیاز داشته باشید.
- جراحی غدد پاراتیروئید. برخی از سنگ‌های کلسیم فسفات ناشی از فعالیت بیش از حد غدد پاراتیروئید هستند که چسبیده به غده تیروئید، درست زیر سیب آدم شما واقع شده‌اند. وقتی این غدد بیش از حد هورمون پاراتیروئید (هیپرپاراتیروئیدیسم) تولید می‌کنند، سطح کلسیم شما می‌تواند بیش از حد بالا برود و در نتیجه سنگ کلیه ایجاد شود.
هیپرپاراتیروئیدیسم گاهی اوقات هنگامی ایجاد می‌شود که یک تومور خوش خیم کوچک در یکی از غدد پاراتیروئید شما ایجاد می‌شود یا دچار بیماری دیگری می‌شوید که این غدد را به تولید هورمون پاراتیروئید بیشتر می‌رساند. حذف رشد از غده، تشکیل سنگ کلیه را متوقف می‌کند. همچنین پزشک ممکن است درمان بیماری را که باعث تولید بیش از حد هورمون توسط غده پاراتیروئید می‌شود توصیه کند.
پیشگیری
پیشگیری از سنگ کلیه ممکن است شامل ترکیبی از شیوه زندگی و دارو‌ها باشد.
تغییر سبک زندگی
- در طول روز آب بنوشید. برای افرادی که سابقه سنگ کلیه دارند، پزشکان معمولاً نوشیدن مایعات کافی را برای دفع حدود 2 لیتر ادرار در روز توصیه می‌کنند. ممکن است پزشک از شما بخواهد میزان خروجی ادرار خود را اندازه‌گیری کنید تا مطمئن شوید که به اندازه کافی آب می‌نوشید.
اگر در آب و هوای گرم و خشک زندگی می‌کنید یا مکرر ورزش می‌کنید، ممکن است نیاز به نوشیدن آب بیشتر برای تولید ادرار کافی داشته باشید. اگر ادرار شما سبک و شفاف است، احتمالاً آب کافی می‌نوشید.
- غذا‌های غنی از اگزالات را کم کنید. اگر تمایل به تشکیل سنگ‌های اگزالات کلسیم دارید، پزشک ممکن است محدود کردن غذا‌های غنی از اگزالات را توصیه کند. اینها شامل ریواس، چغندر، بامیه، اسفناج، سوئیس، سیب زمینی شیرین، آجیل، چای، شکلات، فلفل سیاه و محصولات سویا است.
- رژیم کم نمک و پروتئین حیوانی را انتخاب کنید. میزان نمک مصرفی خود را کاهش دهید و منابع پروتئینی غیر حیوانی مانند حبوبات را انتخاب کنید. استفاده از جایگزین نمک، مانند خانم داش را در نظر بگیرید.
تذکر: نباید خوردن لبنیات را قطع کنید!
- به خوردن غذا‌های غنی از کلسیم ادامه دهید، اما در مورد مکمل‌های کلسیم احتیاط کنید. کلسیم موجود در غذا تاثیری بر خطر ابتلا به سنگ کلیه ندارد. خوردن غذا‌های غنی از کلسیم را ادامه دهید مگر اینکه پزشک شما توصیه دیگری داشته باشد.
قبل از مصرف مکمل‌های کلسیم با پزشک خود مشورت کنید، زیرا اینها با افزایش خطر ابتلا به سنگ کلیه مرتبط هستند. ممکن است با مصرف مکمل‌ها همراه با غذا، خطر را کاهش دهید. رژیم‌های کم کلسیم می‌تواند تشکیل سنگ کلیه را در برخی افراد افزایش دهد.
دارو‌ها
دارو‌ها می‌توانند مقدار مواد معدنی و نمک در ادرار را کنترل کنند و ممکن است در افرادی که انواع خاصی از سنگ‌ها را تشکیل می‌دهند مفید باشد. نوع دارویی که پزشک تجویز می‌کند بستگی به نوع سنگ کلیه دارد. در اینجا چند نمونه آورده شده است:
- سنگ‌های کلسیمی: برای جلوگیری از تشکیل سنگ‌های کلسیم، پزشک ممکن است دیورتیک تیازیدی یا دارویی حاوی فسفات تجویز کند.
- سنگ‌های اسید اوریک. پزشک شما ممکن است آلوپورینول را برای کاهش سطح اسید اوریک در خون و ادرار و دارویی برای قلیایی نگه داشتن ادرار تجویز کند. در برخی موارد، آلوپورینول و یک عامل قلیایی‌کننده ممکن است سنگ‌های اسید اوریک را حل کنند.
- سنگ‌های استروویت: برای پیشگیری از سنگ‌های استروویت، پزشک ممکن است راهکار‌هایی را برای جلوگیری از باکتری‌های ایجاد‌کننده ادرار از جمله نوشیدن مایعات برای حفظ جریان خوب ادرار و تخلیه مکرر توصیه کند. در موارد نادر، استفاده طولانی مدت از آنتی بیوتیک‌ها در دوز‌های کوچک یا متناوب ممکن است به دستیابی به این هدف کمک کند. به عنوان مثال، پزشک ممکن است قبل و مدتی بعد از عمل، آنتی بیوتیک را برای درمان سنگ کلیه توصیه کند.
- سنگ‌های سیستینی: در کنار پیشنهاد رژیم غذایی کم نمک و پروتئین، پزشک ممکن است توصیه کند که مایعات بیشتری بنوشید تا ادرار بیشتری تولید شود. اگر این به تنهایی کمکی نکند، پزشک ممکن است دارویی تجویز کند که حلالیت سیستین را در ادرار شما افزایش می‌دهد.