دانشمندان، دیوارنوشته‌های باستانی اتاق شام آخر مسیح را رمزگشایی کردند
در طبقه‌ی بالای ساختمانی تاریخی در قلب بیت‌المقدّس، اتاقی وجود دارد که بسیاری آن را محل «شام آخر» عیسی مسیح با حواریونش می‌دانند. این اتاق که در بالای محوطه‌ای قرار گرفته که به باور برخی، آرامگاه داوود پیامبر در آن واقع شده، قرن‌هاست مقصد زائران مسیحی از سراسر جهان است. حالا پژوهشی نوین، لایه‌ای پنهان از تاریخ این مکان را آشکار کرده است؛ لایه‌ای که نه در کتاب‌ها، بلکه بر سنگ‌های کهنه و فرسوده‌اش نوشته شده است.
گروهی از پژوهشگران بین‌المللی، با بهره‌گیری از تکنولوژی‌های پیشرفته‌ای چون تصویربرداری چندطیفی Multispectral Imaging، فیلترهای فرابنفش Ultraviolet Filters و مادون‌قرمز Infrared Filters، موفق شدند ده‌ها دیوارنوشته‌ی کم‌رنگ و پنهان را که بین سده‌های چهاردهم تا شانزدهم میلادی بر دیوارهای این اتاق حک شده‌اند، آشکارسازی و رمزگشایی کنند. این آثار شامل امضاها، عبارات دینی، و نشان‌های خانوادگی هستند که هویت زائران قرون وسطایی را بازتاب می‌دهند و تصویری کم‌نظیر از تنوع مذهبی، قومی و جغرافیایی آنان ارائه می‌کنند.
دیوارهایی که حرف می‌زنند: قصه‌ی زائرانی از سرزمین‌های دور
ایلیا بِرکُویچ Ilya Berkovich، مورخ مؤسسه‌ی علوم اتریش و یکی از پژوهشگران اصلی این پروژه، در مقاله‌ای که در سالنامه‌ی علمی Liber Annuus منتشر شده، می‌نویسد:
«مجموعه‌ی این کتیبه‌ها، پنجره‌ای گشوده به جغرافیای انسانی زائران است؛ سندی زنده از رفت‌وآمد روح‌های مشتاقی که از شرق و غرب، دل به بیت‌المقدّس سپرده بودند.»
از ارمنستان و چک و صربستان گرفته تا سرزمین‌های عرب‌زبان شرق، رد پای زائران گوناگون در گوشه‌گوشه‌ی این اتاق بر جای مانده است. در یکی از کتیبه‌ها، جمله‌ای به زبان ارمنی آمده که می‌گوید: «کریسمس ۱۳۰۰». در گوشه‌ای دیگر، عبارتی به زبان عربی حک شده: «…یا الحَلَبیَّه» که اشاره‌ای به شهر حلب Aleppo دارد. پژوهشگران بر پایه‌ی کاربرد پسوند مؤنث «ـیَّه» دو بار، به این نتیجه رسیده‌اند که نویسنده‌ی این عبارت، زنی مسیحی بوده است. این یافته، سندی نادر از حضور زنان زائر در سده‌های میانه است؛ حضوری که در متون تاریخی کم‌تر بدان پرداخته شده بود.
نشان‌های نجیب‌زادگان اروپا: از شووالیه‌ها تا نویسندگان سفرنامه
در میان این نوشته‌ها، نشانه‌هایی از زائران اروپای غربی نیز دیده می‌شود. یکی از مهم‌ترین آن‌ها، امضای یوهانس پولونر Johannes Poloner، زائر آلمانی قرن پانزدهم است. او نه تنها از این مکان دیدن کرده، بلکه سفرنامه‌ای مفصل از سفر خود به بیت‌المقدّس نوشته است. در جایی دیگر، نشان خانوادگی‌ای متعلق به یک اشراف‌زاده‌ی اهل اشتایرمارک Styria در اتریش دیده می‌شود. همچنین نشان آدریان فون بوبنبرگ Adrian von Bubenberg، شووالیه و فرمانده نظامی اهل سوئیس نیز بر دیوار نقش بسته است. این نقوش، نه‌تنها روایت‌گر حضور، بلکه بازتابی از ساختار طبقاتی و فرهنگی اروپای قرون وسطی هستند.
بازگشت به گذشته با چشم‌های تکنولوژیک
بسیاری از این نوشته‌ها چنان کم‌رنگ و فرسوده‌اند که با چشم عادی قابل مشاهده نیستند. در همین‌جاست که فناوری تصویربرداری چندطیفی وارد میدان شده و با استفاده از طیف‌های نوری خارج از محدوده‌ی بینایی انسان، آثار محو‌شده را آشکار کرده است. تیم پژوهش، در جریان پروژه‌ی مستندسازی سال ۲۰۲۱، موفق شد تمام دیوارنوشته‌های قابل بازیابی این مکان را ثبت و بررسی کند.
جالب آن‌که برخی از این کتیبه‌ها با چنان مهارت و در جایگاهی برجسته حک شده‌اند که به نظر می‌رسد نه‌تنها پنهانی نبوده‌اند، بلکه با آگاهی یا حتی رضایت راهبان فرانسیسکن نیز انجام شده‌اند.
آیا در قرون وسطی نوشتن روی دیوار مکان‌های مقدس رایج بود؟
امروزه نوشتن بر دیوار کلیسا یا اماکن مذهبی، رفتاری ناپسند و مجرمانه تلقی می‌شود. اما در قرون وسطی، این‌گونه نبود. پژوهش‌ها نشان می‌دهد که از اواخر قرن سیزدهم، دیوارنویسی در کلیساهای اروپایی پدیده‌ای رایج بوده است. این نوشته‌ها اغلب با زغال یا چاقوی جیبی حکاکی می‌شدند و نقشی هم‌زمان مذهبی و یادمانی داشتند. برخی از آن‌ها با عجله و در خفا نوشته شده‌اند، اما بعضی دیگر با دقت و هنرمندی تمام طراحی شده‌اند؛ گویی سازندگان‌شان خواسته‌اند صدایشان برای قرن‌ها بر دیوار بماند.
ردپای تصوف اسلامی در اتاق شام آخر
در کنار دیوارنوشته‌های مسیحی، پژوهشگران موفق به شناسایی نشانه‌هایی از دوران حکومت عثمانی بر بیت‌المقدّس نیز شدند. از جمله، تصویری از عقرب و کتیبه‌ای در ستایش شیخ احمد العجمی Sheikh Aḥmad al-ʿAǧamī، یکی از عارفان صوفی، که به‌عنوان نخستین ناظر دینی عثمانی در بیت‌المقدّس منصوب شده بود. این نشانه‌ها نه‌تنها بیانگر تنوع مذهبی این مکان هستند، بلکه بُعد عرفانی و روحانی آن را نیز برجسته می‌سازند.
اتاقی که در تاریخ چند بار زاده شد
اتاق شام آخر یا Cenacle در دل شهر قدیم بیت‌المقدّس، طی قرون متمادی چندین‌بار ویران و بازسازی شده است. در دوران قرون وسطی، این مکان به مرکز صومعه‌ی فرانسیسکن تبدیل شد و راهبان آن، زائران کاتولیک را راهنمایی می‌کردند. با این حال، زائران از مذاهب دیگر، از جمله مسیحیان شرقی و مسلمانان نیز به این محل راه پیدا کردند.
پس از فتح عثمانی در سال ۱۵۲۳، راهبان فرانسیسکن از اتاق شام آخر اخراج شدند و این مکان تا سال ۱۹۴۸ در کنترل مسلمانان باقی ماند. نشانه‌های به‌جامانده از این دوران، لایه‌ای دیگر به تاریخ مذهبی و سیاسی این مکان افزوده‌اند.
میراثی حک‌شده بر سنگ: پیوندی از شرق تا غرب
این پژوهش تازه، نه‌تنها داستان‌های شخصی زائران را زنده می‌کند، بلکه بیانگر جهانی بودن باورها، آرزوها و جست‌وجوی معنویت در تاریخ بشر است. دیوارهای سنگی این اتاق، نه‌تنها شاهد آخرین شام مسیح بوده‌اند، بلکه صدای بی‌صدای زائرانی از فرهنگ‌ها و سرزمین‌های گوناگون را نیز در خود ثبت کرده‌اند؛ زائرانی که هر کدام، ردّی از ایمان خود را بر دیوارها کنده‌اند تا شاید در دل زمان ماندگار شود.
