توهم‌ها و جنون‌های همگانی محبوب غیرعادی: جنون گل لاله

در قرن هفدهم میلادی در هلند، در دوره‌ای که دوران طلایی این کشور هم نامیده می‌شود، چیز عجیبی رخ داد، بهای پیازهای گل لاله به شدت افزایش پیدا کرد و رشدی حباب‌گونه پیدا کرد و پس از این دوره ناگهان قیمت‌ها شکست و به بهای عادی بازگشت.

در اوج این دوره در سال 1637 میلادی، پیازهای گل لاله آنقدر گران شده بودند که قیمت آنها به 10 برابر درآمد سالانه یک صنعت‌کار ماهر رسیده بود.

خیلی‌ها این واقعه را نخستین مورد ثبت‌شده حباب اقتصادی می‌دانند. به همین خاطر امروزه هم اقتصاددان‌ها گاهی برای اشاره به رشد حبا‌ب‌گونه بعضی از سیستم‌های اقتصادی از اصطلاح جنون گل لاله یا tulip mania استفاده می‌کنند.

در کتاب ارزشمندی که در سال 1841، توسط روزنامه‌نگار اسکاتلندی به نام چارلز ماکای منتشر شد، این رخداد توصیف شده است، نام این کتاب «توهم‌ها و جنون‌های همگانی محبوب غیرعادی» است، این کتاب برای مطالعه در سایت پروژه گوتنبرگ قرار دارد.

ماکای توضیح داده است که بعد از عادی شدن قیمت‌ها، سرمایه‌گذاران نابود شدند و اقتصاد هلند، دچار شوک شدیدی شدذ.

کتاب ماکای آنقدر اهمیت دارد که تبدیل به یک کتاب کلاسیک شده است و حتی این سال‌ها هم تجدید چاپ می‌شود.

لاله‌های هلندی بسیار مشهورند، اما باید بدانید که آنها از ابتدا به صورت بومی در هلند و اروپا نبودند، گفته می‌شود نخستین بار سفیر فردیناند اول -امپراتور روم- در ترکیه، پیازهای گل لاله را در سال 1554 به وین برد.

پیازهای لاله از آنجا به شهرهای هلند مثل آمستردام، انتورپ و اوسبرگ برده شدند، محبوب شدند و پرورش داده شدند.

لاله‌، گل اغواگری بود، چه از لحاظ رنگ گلبرگ‌ها و چه از لحاظ شکل و ظاهرش، به زودی اشکل مختلف گل لاله پرورش داده شد و این گل مبدل به کالایی لوکس شد. پرورش این گل تخصص و صبر و حوصله خاص خود را طلب می‌کند و کار ساده‌ای نیست.

به هر ترتیب در سال 1636، صادرات گل لاله مبدل به چهارمین صادرات پرسود هلند شده بود. در فاصله این سال و سال بعدی، بهای گل لاله، به صورت جهشی افزایش پیدا کرد، اما در می سال 1637، ناگهان ورق برگشت و همه چیز به سر جای خود اول برگشت.

دو قرن بعد، همان طور که در ابتدای پست اشاره کردم، چارلز ماکای در کتابش این حباب افزایش قیمت لاله را توصیف کرد، کتاب او البته بسیار فراتر از توصیف این رخداد است و کلا در مورد رفتار تکانه‌ای و بیخردی توده مردم است و اینکه چگونه آنها گاه رمه‌وار از سمتی به سمت دیگر می لغزند و متمایل می‌شوند.

جالب است که هنوز هم محققان در آثار خود سعی در توضیح آن پدیده دارند، مثلا در سال 2007 محققی به نام «ان گلدگار» پدیده را محدود به گروه کوچکی از مردم دانشت که تحت تأثیر شیادان و پروپاگاند قرار گرفته بودند، محقق دیگری هم همه چیز را به گردن بدمستی و شیوع طاعون در هلند آن روز انداخته است.

اما کتاب ماکای، کتابی بسیار مفصل‌ است و مباحث بسیار زیاد دیگری هم در آن مطرج شده است:

این کتاب کلا سه موضوع عمده دارد: حماقت‌های ملی، حماقت‌های فلسفی و حماقت‌های متفرقه.

علاوه بر حباب‌های اقتصادی، کتاب علاقه دارد به رفتارهای گروهی و علایق خارج از دایره منطق در طول تاریخ اشاره کند: مثلا کیمیاگری، جنگ‌های صلیبی، جستجو برای جادوگران و پیشگوها و پیامبرهای دروغین، پیدا کردن آدم‌های بیگناه و کشتن آنها – روی آوردن به آرایش‌های عجیب ریش و سبیل – دوئل و انتقام‌جویی‌های بیهوده، عکس‌العمل‌های عجیب و غریب هنگام نصب خطوط آهن در سال‌های دهه 1840 و …

کتاب ماکای آنقدر مهم بوده است که دانشمندان مشهوری مثل کارل سیگان بارها در آثار خود به آن استناد کرده‌اند.