به بهانه پایان یافتن سریال اسپارتاکوس

شخصیت‌های مثبت و منفی و خاکستری دوست‌داشتنی در سریال‌های تلویزیونی کم نیستند. یکی از مزیت‌های سریال‌ها، نسبت به فیلم‌ها این است که زمان زیادی برای پرداختن یک شخصیت در اختیار دارند، سریال‌ها می‌توانند در قالب قسمت‌های مختلف، انبوهی از حوادث و چالش‌ها و خوشی‌ها و ناکامی‌ها را فراروی قهرمان‌های خود قرار دهند و شجاعت‌ها و لغزش‌ها و بازیگوشی‌های شخصیت‌ها مختلف را به بیننده نشان بدهند، چیزی که در فیلم‌ها کمتر ممکن است.

بر این باورم که بسیاری از سریال‌های تلوزیونی، حتی آنهایی که در نگاه نخست تنها برای پر شدن وقت و به منظور سرگرم کردن ما ساخته شده‌اند، خالی از نکات و ظرایف و جنبه‌های جالب نیستند.

آیا از فصل پایانی «لاست» ناامید شدید؟ در عوض در فصل‌های ابتدایی، دنیایی تجربه، سبک زندگی و لحظات شادی‌آور به شما هدیه شد. عبارتی که بر زبان جان لاک مکررا می‌نشست: Don’t tell me what I can’t do ، برای ما بسیار دلنشین و پندآموز می‌نمود!

بعد از دیدن 24 و آن قهرمان‌سازی‌های غلوشده از خود می‌پرسید که چه عایدتان شد؟ کمترین چیزی که عایدتان شده آشنایی با سبک تفکر غربی و یا شاید بهتر باشد بگوییم، محافظه‌کارهای امریکایی و جامعه‌ای است که دوست دارد قهرمانانی شکست‌ناپذیر برای خود درست کند.

به شیوه‌ای دیگر هر کسی به سبک خود از سریال‌های پزشکی مثل «آناتومی گری» یا «هاوس ام دی» لذت می‌برد. اگر پزشک باشید، هر قسمت را نگاه می‌کنید نوع طبابت و سیستم مدیریت پزشک آنها برایتان جالب است و در عین حال همه تعاملات قهرمان‌ها را پی می‌گیرند.

«بریکینگ بد» را اگر دنبال کنید با این حقیقت آشنا می‌شوید که چطور سیر حوادث می‌توانند یک آدم معمولی متزلزل را به یک اهریمن راسخ تبدیل کنند.

اما اگر به سریال‌های تاریخی برسیم، وارد دنیایی دیگر می‌شویم، ساختن سریال‌های تاریخی شاید مشکل‌تر از هر سریال دیگری باشد، چرا که باید نویسنده و کارگردان، در عین وفاداری نسبی به شخصیت و تاریخ، داستان سریال را همیشه جذاب نگه دارند و ضرب‌آهنگ روایی را حفظ کنند. آنها برای این کار مجبورند گاهی با افزودن شخصیت‌ها و یا داستان‌های کوتاهی، کمی «ادویه» به دست‌پختشان اضافه کنند.

برای مردمانی که اصولا این روزها کتاب نمی‌خوانند، همین سریال‌های تاریخی، گاهی تنها منبع برای آشنایی با تاریخ می‌شوند، درست به همین خاطر است که شاید ما تا آخر عمر هر زمان که نام «اسپارتاکوس» را بشنویم به جای کتاب یا مستندی در مورد او، یاد سریال پخش‌شده از شبکه Starz بیفتیم.

به صورت عام، به سبب بدبینی که به روایت صحیح تاریخ در سریال‌ها داشتم و به صورت خاص به خاطر تمرکز بر صحنه‌های خشن و صحنه‌های دیگر، در نگاه اول «اسپارتاکوس» جزو سریال‌های مورد علاقه‌ام نبود. در واقع در پاره‌ای اوقات آنقدر به صحت روایت مشکوک بودم که حتی وقتی در فصل آخر سریال، صحبت از کراسوس و سزار شد، تنها چیزی که در وهله به نظرم آمد، یک شباهت اسمی صرف بود. اما داستان این فصل که جلوتر رفت، متوجه شدم که نباید اینقدر هم بدبین باشم و سریال به سیر کلی تاریخ وفادار است.

یک جستجوی مختصر در بخش کتاب فروشگاه آمازون نشان می‌دهد که ما کتاب‌های بسیار زیادی تا به حال در مورد اسپارتاکوس نوشته شده‌اند. اما در ایران سوای سریال، دو اثر دیگری قابل دسترسی هستند، یکی کتاب مشهوری است که هاوارد فاست نوشته است و ذبیح الله منصوری ترجمه کرده است و از اینجا به صورت آنلاین می‌توانید بخرید و دیگری فیلمی است با که در سال 1960 با کارگردانی استنلی کوبریک و بازی کرک داگلاس و لارنس اولیویه ساخته شده است.

این فیلم، یک سکانس به یادماندنی دارد که در آن بردگان همه خود را اسپارتاکوس معرفی می‌کنند. این بخش از فیلم را می‌توانید از اینجا دانلود کنید یا در یوتیوب ببینید.

با تماشای این بخش ممکن است، ‌تحت تأثیر قرار بگیرید، اما سریال اسپارتاکوس هم خالی از صحنه‌های به یادماندنی نبود، برای مثال به آخرین سخنرانی اسپارتاکوس در واپسین بخش سریال توجه کنید:

گرچه ممکن است شخصیت‌های فرعی زیادی وارد سریال شده باشند و در قسمت‌هایی جلوه‌های سرگرم‌کننده، بسیار بیشتر از وجه تاریخی و روایی سریال باشند، اما چیزی که برای من جالب بود مهارت نویسندگان در خلق این شخصیت‌های فرعی و توانایی آنها در همراه کردن ما با آنها بود. نویسندگان این توانایی را داشتند که شخصیت‌های خاکستری خلق کنند، آنها در در تقابل با هم قرار بدهند و به تدریج ما را آنقدر عاشق کاراکتر اسپارتاکوس کنند که با پایان یافتن سریال و کشته شدن اسپارتاکوس، حس کنیم واقعا جای او خالی شده است و از هفته‌های بعد باید فقدان او را حس کنیم.

البته اسپارتاکوس به خودی خود هم، شخصیت به یادماندنی‌ای در تاریخ است، هنگامی که برای نوشتن این پست، در اینترنت جستجو می‌کردم، متوجه شدم وجه تسمیه بسیاری از باشگاه‌های فوتبال بلوک شرق سابق از بلغارستان و اسلوواکی گرفته تا روسیه (مثلا اسپارتاک مسکو)، همین نام اسپارتاکوس است.

اما شاید واقعیت تسلی‌بخش (!) ما ابن باشد که کراسوس -سردار رمی- که توانست بر اسپارتاکوس غلبه کند با آن همه نخوت و مهارت‌های جنگاوری، چند سال بعد مغلوب «سورنا» -سردار اشکانی- شد.

وقتی داشتم در اینترنت درستی این حدسم را جستجو می‌کردم با خودم فکر می‌کردم که چقدر حیف است که فرنگی‌ها توانایی هنری و تکنیکی عینیت بخشیدن به شخصیت‌های تاریخی خود را از لینکلن تا اسپارتاکوس دارند، اما ما مثلا نمی‌توانیم «سورنا» را سریال یا فیلم کنیم.

و در کمال تأسف باید اعتراف کنیم که در کتاب‌های تاریخ خود به جز همان جمله سورنا توانست بر کراسوس غلبه کند، چیز دیگری در مورد سورنا نوشته نشده بود!

متأسفانه مدخل ویکی‌پدیای فارسی در مورد سورنا چندان غنی نیست و مقداری هم ضد و نقیض به نظر می‌رسد، اما خواندنش از هیچ بهتر است:

سورنا (سورن پهلو) یکی از سرداران بزرگ و نامدار تاریخ در زمان اشکانیان است که سپاه ایران را در نخستین جنگ با رومیان فرماندهی کرد و رومی‌ها را که تا آن زمان در همه جا پیروز بودند، برای اولین بار با شکستگی سخت و تاریخی روبرو ساخت.

وی از خاندان سورن یکی از هفت خاندان معروف ایرانی (در زمان اشکانیان و ساسانیان) بود. سورن در زبان فارسی پهلوی به معنی نیرومند است.

ژول سزار (Julius)، پومیه (Pompee) و کراسوس (crassus) سه تن از سرداران و فرمانروایان بزرگ روم بودند که سرزمینهای پهناوری را که به تصرف دولت روم در آمده بود، به طور مشترک اداره می‌کردند. آنها در سوم اکتبر سال ۵۶ پیش از میلاد در نشست لوکا (Luca) تصمیم حمله به ایران را گرفتند.

کراسوس فرمانروای بخش شرقی کشور روم آن زمان؛ یعنی شام بود و برای گسترش دولت روم در آسیا، قصد حمله به ایران و هند را داشت.

کراسوس (رییس دوره‌ای شورا) با سپاهی مرکب از ۴۲ هزار نفر از لژیون‌های ورزیده روم که خود فرماندهی آنان رابرعهده داشت به سوی ایران روانه شد و ارد (اشک۱۳) پادشاه اشکانی، سورنا سردار نامی ایران را مأمور جنگ با کراسوس و دفع یورش رومی‌ها کرد. نبرد میان دو کشور در سال ۵۳ پیش از میلاد در جلگه‌های میانرودان و در نزدیکی شهر حران یا کاره (carrhae) روی داد. در جنگ حران، سورنا با یک نقشه نظامی ماهرانه و به یاری سواران پارتی که تیراندازان چیره‌دستی بودند، توانست یک‌سوم سپاه روم را نابود و اسیر کند. کراسوس و پسرش فابیوس Fabius (پوبلیوس) دراین جنگ کشته شدند و تنها شمار اندکی از رومی‌ها موفق به فرار گردیدند.

روش نوین جنگی سورنا، شیوه جنگ و گریز بود. این سردار ایرانی را پدیدآورنده جنگ پارتیزانی (جنگ به روش پارتیان) در جهان می‌دانند. ارتش او دربرگیرنده زره‌پوشان اسب‌سوار، تیراندازان، نیزه داران، شمشیرزنان و پیاده‌نظام همراه با شترهایی با بار مهمات بود.

افسران رومی درباره شکستشان از ایران به سنای روم چنین گزارش دادند: سورنا فرمانده ارتش ایران در این جنگ از تاکتیک و سلاحهای تازه بهره گرفت. هر سرباز سوار ایرانی با خود مشک کوچکی از آب حمل می‌کرد و مانند ما دچار تشنگی نمی‌شد. به پیادگان با مشکهایی که بر شترها بار بود آب و مهمات می‌رساندند. سربازان ایرانی به نوبت با روش ویژه‌ای از میدان بیرون رفته وبه استراحت می‌پرداختند. سواران ایران توانایی تیراندازی از پشت‌سر را دارند. ایرانیان کمانهایی تازه اختراع کرده‌اند که با آنها توانستند پای پیادگان ما را که با سپرهای بزرگ در برابر انها و برای محافظت از سوارانمان دیوار دفاعی درست کرده بودیم به زمین بدوزند. ایرانیان دارای زوبینهای دوکی شکل بودند که با دستگاه نوینی تا فاصله دور و به صورت پی‌درپی پرتاب می‌شد. شمشیرهای آنان شکننده نبود. هر واحد تنها از یک نوع سلاح استفاده می‌کرد و مانند ما خود را سنگین نمی‌کرد. سربازان ایرانی تسلیم نمی‌شدند و تا آخرین نفس باید می‌جنگیدند. این بود که ما شکست خورده، هفت لژیون را به طور کامل از دست داده و به چهار لژیون دیگر تلفات سنگین وارد آمد.

پس از پیروزی سورنا بر کراسوس و شکست روم از ایران، دولت مرکزی روم دچار اختلاف شدید شد. پس از این جنگ نزدیک به یک قرن، رود فرات مرز شناخته شده بین دو کشور گردید و مناطق ارمنستان، ترکیه، سوریه، عراق تبدیل به استانهایی از ایران گردیدند.

در مورد جنگ جران در ویکی‌پدیای انگلیسی بخوانید.

خب، می‌بینید که آگاهی‌ها ما در مورد سورنا، بسیار اندک هستند، اما با جستجویی مختصر ما می‌وانیم کتاب‌هایی را در مورد او به زبان فارسی پیدا کنیم:

– فرنیان ایران: براساس زندگی سورنا: این کتاب را الهام زارع‌زاده نوشته است و نشر امیرکبیر در 176 صفحه منتشرش کرده است. قیمت این کتاب جیبی تنها 2600 تومان است!

– سورنا: سردار ایرانی که کراسوس را به زانو درآورد

این کتاب مفصل‌تر است و 1106 صفحه دارد، این یکی توسط کریم علیزاده نوشته شده توسط نشر دبیر منتشر شده است.

مدت‌هاست که در رسانه‌های خبرهای پراکنده‌ای در مورد ساخت فیلم «کوروش کبیر» به کارگردانی مسعود جعفری جوزانی خوانده می‌شود، این اخبار گرچه ظاهرا باید خوشحالمان کنند، اما به نوعی نگران‌کننده هم هستند، نگران‌کننده از این بابت که ناتوان از به تصویر کشیدن گذشته تاریخی خود، اثری با تاریخ مصرف محدود، سفارشی، آلوده به بینش‌ها و سلیقه‌ها و داوری‌های خود بسازیم.

ادبیات و اسطوره‌ها و تاریخ ما، علیرغم سزاواری و لیافت فراوان، تا به حال اقتباس‌های سینمایی یا تلویزیونی درخشانی نداشته‌اند، خدا همان بوریس کیمیاگاروف را بیامرزد، چرا که اگر او نبود و در دهه 60 و 70 میلادی 4 فیلم “پرچم کاوهٔ آهنگر” (۱۹۶۱)، “داستان رستم” (۱۹۷۱)، “رستم و سهراب” (۱۹۷۱) و “داستان سیاوش” (۱۹۷۶) را نمی‌ساخت، معلوم نبود، ما اصولا فیلم قابل مشاهده‌ای بر اساس شاهنامه سراغ داشته باشیم.

 

---

  این نوشته‌ها را هم بخوانید