مار، از افسانه تا واقعیت
نوشته دکتر رضا فرزان‌پی
“… و مار از همه حیوانات صحرا، که خداوند خدا ساخته بود هوشیارتر بود و به زن گفت آیا خدا حقیقتاً گفته است که از میوه همه درختان باغ نخورید؟ زن به مار گفت از میوه درختان می‌خوریم، لیکن از میوه درختی که در وسط باغ است خدا گفت نخورید و آن را لمس نکنید. مبادا بمیرید. مار به زن گفت نخواهید مرد و چون زن دید که درخت برای خوراک نیکوست و به نظر خوش‌نما و درختی دلپذیر و دانش‌افزارست، پس از میوه‌اش گرفت و بخورد. آنگاه چشمان هر دوی ایشان باز شد و فهمیدند که عریان‌اند … پس خداوند خدا به زن گفت این چه کار است که کردی. زن گفت مار مرا اغوا نمود که خوردم. پس خداوند خدا به مار گفت: چون که این کار کردی از جمیع بهایم و از همه حیوانات صحرا ملعون‌تر هستی. بر شکمت راه خواهی رفت و تمام ایام عمر خاک خواهی خورد و عدالت در میان تو و زن و در میان ذریت تو می‌گذارم. او تو سر تو را خواهد کوبید و تو پاشنه وی را خواهی کوبید …”
تورات
مار از گذشته‌های دورتر در پندار و باور آدمی مظهر زیرکی، نادانی، نفرت، علاقه، بیماری، سلامت و فقر و ثروت شده است، و هر یک از این مظاهر در مذهب، هنر، فرهنگ و پزشکی عهده‌دار نقشی شده‌اند. شاخ و برگ دادن به این باورهای خرافی در مشرق زمین به اوج می‌رسد: مار در مذهب هندو مقدس می‌شود، و ماری
غیر سمی به نام “مانازا” چون مظهری بر ضد مارهای سمی مورد ستایش قرار می‌گیرد، تا از این راه مارهای غیر سمی از مارهای خطرناک که به گمان آنها با اهریمن در ارتباطند تفکیک شوند. در تصاویر و مجسمه‌های باقی‌مانده می‌بینیم که شیوا، خدایی از خدایان هندو، را مارها محافظت می‌کنند. هنوز مردم برخی از قبایل افریقا بر این باورند که پس از مرگ، روح انسان در جسم جانوران مختلف حلول می‌کند و عقیده دارند که روح رؤسای قبایل و ساحران در جسم مار سمی جای می‌گیرد. حتی می‌بینیم که در غرب پیشرفته و در صنعتی‌ترین کشور جهان غرب یعنی ایالات متحده آمریکا، هنوز گروهی از مردم مراسمی با مار زنگی اجرا می‌کنند تا روح شیطانی را از خود دور سازند؛ گرچه مجریان نیایش و نمایش قبلاً و دور از چشم تماشاگران با عمل جراحی دندان نیش این مارها را بیرون می‌آورند تا خطری متوجه آنان نگردد. درباره علاقه مار به دفینه‌ها و گنج‌های زیرزمینی و درختان نظر کرده، که معجزه می‌کنند و نیاز بر می‌آورند، داستان‌ها شنیده‌ایم. شاید این داستان‌ها ریشه از آنجا دارند که در گذشته‌های دور ثروتمندان اندوخته‌های خود را در کوزه یا خمره‌ای می‌انباشتند و در دخمه‌های زیرزمینی دفن می‌کردند. پس برای آنکه نشانی از محل دفینه داشته باشند درختی هم در بالای آن می‌کاشتند. این درخت را نظر کرده قلمداد می‌کردند تا کسی را یارای کندن درخت و دسترسی به دفینه نباشد. از طرفی، به نزدیکانی که از محل دفینه مطلع بودند می‌گفتند که افعی و اژدها به زر و جواهرات علاقه‌مند هستند و برای در امان بودن از وسوسه‌گران که به خود جرأت کشتن جانور را می‌دادند چنین شایعه می‌کردند که اگر کسی ماری بکشد جفت او سال‌ها تعقیبش می‌کند و سرانجام در خواب یا بیداری او را به هلاکت می‌رساند.
در بزرگ جلوه دادن عذاب دوزخ، گذشته از آتش فروزانش مار نیز سهم به‌سزایی دارد. دانته در کتاب کمدی الهی دزدان را از طریق مجاورت آنها با مار عقوبت داده و گوستاو دوره نقاش این اثر، به طور تأثیرپذیری وضعیت دهشتناک این گناهکاران را به تصویر کشیده است.
مار در ادبیات مظهر انتقام‌جویی، مجری عدالت و منجی مظلومان از ظلم حاکمان ظاهر گشته است. افسانه ضحاک ماردوش شاید معروف‌ترین آنها باشد.
مار در زمینه باورهای پزشکی مردم نیز سهم بزرگی دارد. بر اساس این باورها، پوست، گوشت، چربی و سم مار دارای خواصی درمانی و قدرت‌بخش نیروی جوانی است. امروزه نیز مردم عامی به دنبال باورهای گذشته بر این اعتقادند که چربی مار ریزش مو و طاسی را درمان می‌کند. این پندار بی‌اساس را هم شنیده‌ایم که اگر یک وجب از سر و یک وجب از دم ماری را بزنیم و از مابقی آبگوشتی تهیه کنیم غذایی است مقوی و مفید در ایجاد قدرت جوانی و پهلوانی. و نیز شنیده‌ایم که همراه داشتن مهره مار در ایجاد الفت و محبت مؤثر است. یادآوری می‌شود که این مهره چیزی جز زائده غضروفی انتهای دم مارهای زنگی نیست. البته گوشت انواعی از مارها در برخی کشورهای خاور دور به منزله ماده پروتئینی مصرف غذایی دارد و در گذشته از برخی از اجزای سم مار تحت شرایطی، استفاده درمانی هم می‌کرده‌اند، اما اینها جدا از پندارهای غیر علمی است. اما جدا از این افسانه‌ها و پندارها درباره مار چه می‌دانیم؟
مارها جانورانی هستند خزنده، یعنی دست و پا ندارند و در هنگام حرکت، خود را روی زمین می‌کشند. جناغ سینه، گوش خارجی، پلک و مثانه هم ندارند. بدن آنها کشیده و تقریباً استوانه‌ای است که به دمی باریک‌تر از تنه ختم می‌شود. دم در مارهای دریایی پهن و باله مانند است، تا حرکت جانور را در آب دریا آسان کند. پوشش بدن مارها دارای فلس است. در حالت سلامت معمولاً به تناوب روپوست به صورت غلافی از بدن مار جدا می‌شود که به آن پوست اندازی می‌گویند.
عوامل مختلفی در دوره‌های تناوبی پوست اندازی مارها دخالت دارند ولی معمولاً هر مار در سال تا حدود پنج بار پوست اندازی می‌کند. روی چشم مارها را پوششی سخت و شفاف، شبیه شیشه عینک به طور ثابت پوشانده است. سطح خارجی این پوشش هنگام پوست اندازی کدر می‌شود. اما این بخش کدر هم همراه با روپوست جدا می‌شود.
مخرج دفعی-تناسلی مارها در سطح شکمی به صورت شکاف افقی، در حد فاصل بین تنه و دم قرار دارد و در حقیقت این شکاف محفظه‌ای است به نام کلوآک که انتهای اندام‌های گوارشی و تناسلی به آن وارد می‌شود.
مهمترین وسیله حسی مارها زبان آنهاست. زبان مار در جلو دو شاخه است. هر بار که مار زبان خود را از دهان خارج می‌کند ذرات بویایی و شیمیایی محیط را به وسیله دو شاخه آن از هوا می‌گیرد و هر شاخه را داخل یکی از دو حفره مقابل که در کام جانور است فرو می‌برد. این دو حفره دارای ساختمانی با انشعابات زیاد عصبی هستند. ذرات دریافتی را این اعصاب شناسایی می‌کنند و به کمک مغز وجود طعمه یا چیزهای دیگر را به جانور می‌شناسانند. برخی از انواع مارها حفره‌ای حساس بین بینی و چشم دارند که به وسیله آن انرژی حرارتی با طول موج بلند را که به وسیله دیگر جانوران منتشر می‌شود دریافت می‌کنند یا به وسیله آن از تغییرات دمای محیط مطلع می‌شوند. این حفره‌های حساس با ساختمانی ساده‌تر از لب‌های برخی از مارهای غیر سمی هم وجود دارد.
اندازه مارها بسته به نوع جانور متغیر است. مارهای کرمی شکل گاهی کمتر از ۱۰ سانتیمتر هستند، اما از سوی دیگر، مارهای بوآ و پیتون با اندازه در حدود ۵ متر هم دیده می‌شوند. از جمع مارهای دنیا که در حدود ۲۷۰۰ نوع هستند تنها در حدود آنها سمی هستند. مارهای سمی هم همگی خطرناک نیستند. در انواع خطرناک، دندان نیش که وسیله تزریق سم است، در بخش جلویی فک بالا قرار دارد، به طوری که در اولین حمله مار قادر است سم خود را تزریق کند. در گروه دیگری از مارهای سمی محل این دندان‌ها در بخش عقبی آرواره بالایی جانور است، به طوری که برای تزریق سم می‌باید عضو کوچکی مثل انگشت در دهان جانور قرار گیرد که البته امری است تصادفی. دندان نیش در مارهای سمی خطرناک مثل سوزن سرنگ است و مجرایی بسته دارد، در حالی که دندان تزریق کننده سم در گروه دوم شیاری باز دارد و در نتیجه سم جاری در آن می‌تواند در دهان جانور ریخته شود. چنانچه این مارها، با دندان‌های معمولی خود هم گاز بگیرند این امکان وجود دارد که ترشحات سمی دهان آنها از راه خراش دندان‌های معمولی وارد بدن انسان یا حیوان شود. برخی از مارهای ظاهراً غیرسمی هم که هیچ نوع دندان تزریق کننده ندارند دارای غده سمی هستند که ترشحات آن در دهان جانور می‌ریزد. این مارها هم ممکن است با خراش حاصل از اثر دندان‌های معمولی عوارضی را ایجاد کنند. دندان‌های اصلی تزریق کننده سم مارها معمولاً دو عدد هستند. ممکن است در کنار آنها چند دندان فرعی هم دیده شود که پس از افتادن یا کنده شدن دندان اصلی جایگزین آن می‌شوند. استخوان‌های آرواره مارها با یکدیگر و با بعضی از استخوان‌های سر، به وسیله پیوندی نرم متصل شده‌اند و در نتیجه قابل حرکت هستند. به همین علت است مارها می‌توانند دهان خود را تا حدود ۱۸۰ درجه باز کنند. به علت این ویژگی، و نیز نداشتن استخوان جناغ سینه، و قابلیت انبساط زیاد مری و معده است که به طعمه‌های خیلی بزرگتر از دهان خود را می‌توانند بببلعند.
مارهای کوچک از کرم و حشرات و مارهای بزرگ از صیدهایی به بزرگی یک بره هم تغذیه می‌کنند. غذای برخی از مارها تخم پرندگان است. مارها برای هضم طعمه بلع شده به زمان نسبتاً زیادی نیاز دارند، که گاهی بسته به بزرگی جثه صید بیشتر از یک هفته هم به طول می‌انجامد.
بنابراین تغذیه روزانه ندارند. قدرت مقاومت مارها در مقابل گرسنگی زیاد است و قادرند حتی تا یک سال هم چیزی نخورند که البته در این حالت لاغر و ضعیف می‌شوند. برعکس تصور عامه، مارها مثل هر جانور دیگر به آب نیاز دارند. منتها مارهای خشک‌زی آب مورد نیاز خود را از بدن طعمه تأمین می‌کنند، ولی اگر آب در دسترس آنها باشد، آب هم می‌نوشند. مارها مثل تمام موجودات زنده تحت اثر عوامل فیزیکی، شیمیایی، میکروبی و انگلی، دچار دگرگونی‌های سلامتی می‌شوند. دمای بدن مارها ثابت نیست و با تغییرات دمای محیط زیست آنها تغییر می‌یابد. به همین علت در فصول سرد به حالت رخوت می‌روند که اصطلاحاً به آن خواب زمستانی گفته می‌شود. در خواب زمستانی فعالیت‌های فیزیولوژیک بدن آنها به حداقل می‌رسد، به طوری که نسبت به عوامل تحریک کننده واکنش مناسب ندارند. فصل بهار شروع مجدد فعالیت‌های حیاتی، از جمله جفت‌گیری مارهاست. معمولاً مار نر به جستجوی مار ماده می‌رود. تشخیص مار نر از ماده با دید ظاهری چندان آسان نیست. چون تفاوت‌های مار نر و ماده چشم‌گیر نیست. مار نر دارای دو آلت نرینه است که در طرفین قاعده دم جانور در محفظه‌ای پنهان است. اگر فشاری به این محل وارد شود هر آلت تناسلی به شکل انگشت دستکش در حال پشت و رو شدن از دو طرف شیار محل قرار گرفتن خود خارج می‌شود. سطح پشت و رو شده، دارای خارها و شیارهایی است که از بین آنها ترشحات حاوی اسپرم در کلوآک ماده تخلیه می‌شود. در موقع جفت‌گیری تنها یک آلت نرینه وارد کلوآک ماده می‌شود. پس از پایان جفت‌گیری، به علت وجود خارهای یاد شده، دو مار از یکدیگر به سهولت جدا نمی‌شوند.
جفت‌گیری در مارها معمولاً یک بار در سال است. مدت زمان بارداری هم در حدود سه ماه است. سه نوع تولید مثل در مورد مارها دیده می‌شود. برخی تخم‌گذار هستند، برخی بچه‌زا و برخی دیگر تخم بچه-زا. در حالت اخیر مثل بچه‌زایی مار ماده نوزاد به دنیا می‌آورد ولی رشد نوزاد در داخل تخم، در بدن مادر انجام می‌گیرد. مارهای تخم‌گذار، تخمی بیضی شکل با دو سر مدور و قرینه دارند، پوست این تخم‌ها نرم است و ممکن است صاف یا چروک‌دار باشد. تعداد تخم‌ها بسته به نوع مار بین ۴ تا ۱۰۰ عدد است. در شرایط مساعد پس از سه ماه، نوزادی از هر تخم بیرون می‌آید. نوزادها از زمان خروج دارای دندان نیش و غده سمی هستند.
طول عمر مارها به درستی مشخص نیست. ولی در باغ وحش تا حدود ۲۰ سال زنده مانده‌اند. مارها قدرت بازشناسی و احساس عاطفه، انس و کینه ندارند و فقط در جهت دفاع از خود حمله می‌کنند و اگر آزاری نبینند یا در مقابل حرکات ناگهانی و سریع تحریک نشوند، آزاری نمی‌رسانند.
مارها دارای واکنش‌های هشدار دهنده هستند. یعنی هنگام احساس خطر بعضی نفیر می‌کشند و بعضی با مالیدن فلس‌های خود به یکدیگر صدای مخصوصی تولید می‌کنند و انواعی هم از قبیل مار کبرا با پهن کردن ناحیه گردن خود و بلند نگه داشتن سر، به مزاحم اخطار می‌دهند. انواعی دیگر هم با حرکتی سریع از محل می‌گریزند. مارهای سمی خطرناک گذشته از واکنش‌های رفتاری معمولاً دارای ویژگی‌های ریخت‌شناسی هستند. مثلاً سر در افعی‌ها مثلثی شکل و مردمک چشم عمودی است. وجود حفره‌ای بین چشم و نیز نشانه سمی بودن جانور است. در ایران این نوع مار در استان تهران (دامنه سلسله جبال البرز)، استان گیلان، استان مازندران و استان سمنان وجود دارد. برخی دیگر از مارهای سمی خطرناک دارای زائده شاخی در بالای دو چشم هستند. این نوع مارها در استان خوزستان دیده می‌شوند. زائده بالای چشم در برخی از مارها از جنس فلس است. این مارها در نواحی کویری استان تهران، در استان مرکزی، در استان خوزستان، در استان فارس، استان کرمان، استان خراسان، استان اصفهان، سیستان و بلوچستان، استان زنجان، استان سمنان و استان یزد پراکنده‌اند. ممکن است این زائده فلسی در روی پوزه مار باشد. این نوع افعی در سرحدات ایران و ترکیه دیده می‌شود. نوعی افعی هست که روی سرش علامتی به شکل صلیب دیده می‌شود و نقش و نگارهایی به صورت لکه و زیگزاگ دارد. پراکندگی این مار در کشورمان در استان‌های خوزستان، فارس، کرمان، خراسان، سیستان و بلوچستان، بوشهر، سمنان و هرمزگان است.
برخی از افعی‌ها سایه‌بانی روی چشم‌ها دارند و در سطح پشتی آنها نقش و نگاری به صورت لکه‌های بزرگ و بیضی شکل، خطی زیگزاگ یا خطی مستقیم از سر تا دم آنها دیده می‌شود. وجود خط زیگزاگ در سطح پشتی، بدون وجود سایه‌بان در روی چشم هم علامت سمی بودن مار است. این مارها در استان تهران (سلسله جبال البرز)، استان گیلان، استان مازندران، آذربایجان شرقی و غربی، استان کرمان، استان همدان و استان زنجان دیده می‌شوند.
همان‌طور که گفته شد تمام افعی‌ها از جمله انواع یاد شده، در بالا، سری مثلثی شکل دارند، به طوری که ناحیه‌ای به نام گردن را به وجود می‌آورند. آنها بدنی نسبتاً کلفت و دمی کوتاه دارند. این افعی‌ها جدا از انواع یاد شده، در استان‌های تهران، مرکزی، گیلان، مازندران، آذربایجان شرقی و غربی، باختران، خوزستان، فارس، خراسان، اصفهان، سیستان و بلوچستان، کردستان، همدان، لرستان و زنجان پراکنده‌اند.
در ایران دو نوع کبرا هست، یک نوع “کفچه” است که در هنگام احساس خطر کردن خود را پهن می‌کند. این کبرا در استان‌های خراسان و گرگان دیده می‌شود. نوع دیگر کبرا از خوزستان تا برازجان ممکن است صید شود. این کبرا کمیاب است. یادآوری می‌شود که مارهای یاد شده در تمام شهرستان‌های استان‌های نامبرده نیستند و محل زیست آنها هم معمولاً مناطق صحرایی، کوهستانی و حوالی روستاهاست، نه داخل شهرهای مسکونی و صنعتی. در این مناطق هم حوادث مار گزیدگی بیشتر نتیجه بی‌احتیاطی خود ماست. در مناطقی که گمان می‌رود مار وجود دارد اگر نکات زیر را مراعات کنیم از حوادث مار گزیدگی در امان خواهیم بود.
- اگر بر حسب تصادف در مجاورت ماری قرار گرفتیم از هر نوع حرکت ناگهانی خودداری کنیم و به آرامی از جانور فاصله بگیریم. مارها معمولاً در حدود طول خود قدرت پرش دارند. بنابراین بهتر است در فاصله‌ای مناسب از آنها قرار بگیریم.
- قبل از صعود به کوه، درخت یا دیوار و امثال آن محل را به دقت بازرسی کنیم، سپس اقدام به بالا رفتن کنیم.
- از جابه‌جا کردن تخته سنگ‌ها، چوب‌های روی هم انباشته یا علوفه، قبل از اطمینان از نبودن مار خودداری کنیم. از دست بردن در حفره‌ها و سوراخ‌ها خودداری نمایید.
- اگر مجبور به عبور از زمین‌های پوشیده از خار یا علف‌زارها و مزارع بلند گندم هستیم که دید کافی برای بازرسی نیست قبل از گذاشتن هر قدمی، به وسیله یک چوب مناسب چند ضربه در اطراف محلی می‌خواهیم قدم بگذاریم بزنیم و پس از اطمینان از نبودن مار قدم بعدی را برداریم.
- بهتر است هنگام گردش در کوهستان، صحرا، یا کشتزارها از پاپوش مناسب، مثل پوتین ساقه‌دار استفاده کنیم.
- کشاورزان، باید قبل از اقدام به چیدن علوفه و گندم با زدن متوالی چوب به محدوده کندن گیاه مورد نظر از نبودن مار اطمینان حاصل کنند.
- در سفرهای گردشی در بیابان‌ها، ییلاق‌ها و کوه‌پیمایی‌ها، کیف مخصوص کمک‌های اولیه همراه با سرم ضد مارگزیدگی ساخت مؤسسه رازی از کیفیت خوب و قابل اطمینانی در درمان گزش مارهای سمی کشور برخوردار است.
اما اگر مار ما را گزید چه باید بکنیم؟
قبلاً باید اطمینان حاصل کنیم که گزش توسط مار سمی بوده است یا غیر سمی. نشانه‌های محل گزش تا حدودی می‌توانند در این شناسایی کمک کنند. مارهای غیر سمی دندان نیش ندارند، بنابراین اثر دندان‌های آنها معمولاً به شکل دو نیمه‌قوس فک در محل گزش دیده می‌شوند. ولی در مارهای سمی چون دندان نیش وجود دارد که از سایر اندام‌ها بزرگتر است اثر این دندان‌ها در گزش به صورت دو (گاهی ۱ یا ۳) حفره کوچک در طرفین محل گزش با فاصله‌ای در حدود ۱ تا ۳ سانتیمتر از یکدیگر (بسته به بزرگی سر مار) دیده می‌شود. از محل این حفره‌ها که به شکل جای تزریق آمپول است معمولاً خونابه خارج می‌شود و همراه با سوزش اولیه است. تورم و درد در ناحیه گزش پس از چند دقیقه ظاهر می‌شود. در گزش افعی‌ها تورم پس از مدت کوتاهی تمام عضو را فرا می‌گیرد و احساس درد زیادتر است. در چنین حالتی اگر دسترسی سریع به پزشک و مراکز درمانی داشتیم، بهترین راه آن است که مار گزیده را سریعاً به این مراکز برسانیم. ولی اگر فاصله زیادی تا این مراکز هست می‌باید ضمن بردن مصدوم به این مراکز، به انجام کمک‌های اولیه اقدام کنیم. در انجام کمک‌های اولیه موارد زیر می‌باید مورد توجه قرار گیرند.
- خونسردی خود را حفظ کنیم و به مصدوم اطمینان دهیم که خطری جان او را تهدید نمی‌کند و ترس او را از بین ببریم. چون اغلب وحشت و ترس موجب گمراهی در ارزیابی شدت عوارض حاصل از گزش مارهای سمی می‌شود.
- با شریان‌بند، یا وسیله ای مناسب پارچه، کمربند (و نه ریسمان و نخ و امثال آن) شریان را در بالای محل تزریق سم و به فاصله ۱۰ سانتی‌متری آن ببندیم. اگر محل گزش ناحیه گردن، شکم یا مفاصل است از شریان‌بند نباید استفاده کرد. درجه محکمی شریان‌بند، باید به اندازه‌ای باشد که خون سیاهرگی را نبندد.
- هر چه سریع‌تر با وسیله‌ای برنده مانند تیغ، چاقو و امثال آن محل گزش را تا عمق چند میلی‌متر (به اندازه نوک چاقو و تیغ) و به طول ۵/۱ سانتیمتر در جهت طول عضو برش دهیم. در صورت امکان می‌باید وسیله برش را با شعله آتش یا مواد مناسب ضدعفونی کرد. پس از این برش، هر کسی که دهانش عاری از زخم است می‌باید خون محل برش را با فشار بمکد و خون آن را تف کند.
- شریان‌بند را نباید به طور ثابت بیش از چند دقیقه در محل بست. بهتر است پس از هر ۲ یا ۳ بار مکیدن سریع آن را به مدت یک دقیقه شل کرد.
گذاردن شریان‌بند به مدت طولانی نه لازم است و نه مناسب. این امر عواقب وخیمی را از نظر ضایعات عضوی در بر دارد. اصولاً پس از چندین بار مکیدن و خارج کردن خون آلوده، دیگر نیازی به این شریان‌بند نیست. این مدت بیش از ۱۰ دقیقه به طول نمی‌انجامد.
- اگر سرم ضد مار گزیدگی در اختیار داریم به روشی که در دستورالعمل آن هست اقدام به تزریق سرم کنیم و سعی‌مان این باشد که بیمار را به مراکز درمانی برسانیم.