شب یلدا چه شبی است؟
در ایران کهن از زمان‌های پیش هر یک از سی روز ماه نامی ویژه (به نام فرشتگان) دارد که نام دوازده ماه سال هم در میان آن‌هاست. در هر ماه، روزی که نام آن روز با نام ماه یکی باشد، آن روز را جشن می‌گیرند و در این سی روز ماه، سه روز آن دی نام دارد. در گذشته، هر سه روز (روزهای هشتم، بانزدهم و بیست و سوم) را جشن می‌گرفته‌اند، اما در حال حاضر از این چهار جشن تنها شب نخستین روز دی ماه (شب یلدا: درازترین شب سال) را جشن می‌گیرند.
وازهٔ یلدا سریانی و به معنای ولادت است، یعنی ولادت خورشید (مهر/میترا) که رومیان آن را ناتالیس آنایکتوس (یعنی روز تولد «مهر» شکست‌ناپذیر) می‌نامند.
بنابر روایت پیشینیان، در پایان این شب دراز که آن را نامبارک و اهریمنی می‌دانستند و می‌دانند، تاریکی شکست خورده و روشنایی خورشید (تولد) پیروز می‌شود و روزها رو به بلندی خواهد رفت.
نام این روز میلاد اکبر و مقصود از آن انقلاب شتوی‌ست، زیرا در این روز نور از حد کاستی به حد زیادت خارج می‌شود و آدمیان نشو و نما آغاز می‌کنند و پری‌ها به ذبول و فنا روی می‌آورند (آثار الباقیه تألیف ابوریحان بیرونی).
زایش خورشید و آغاز دی را، آئین‌ها و فرهنگ‌های بسیاری از سرزمین‌های کهن آغاز سال نو قرار دادند، به شگون روزی که خورشید از چنگ شب‌های اهریمنی نجات می‌یابد و روزی مقدس برای مهرپرستان است. در سدهٔ چهارم میلادی بر اثر اشتباهی که در محاسبهٔ کبیسه‌ها رخ داد، رو 25 دسامبر را (به جای روز 21 دسامبر) روز تولد میترا دانسته و تولد عیسی مسیح (ع) را نیز در این آغاز سال قرار دادند که سنایی در این تقارن اشاره‌یی دارد.
به صاحب دولتی پیوند، اگر نامی همی جویی که از پیوند با عیسی چنان معروف شد یلدا
نوئل اروپایی، همان شب یلداست و نوئل واقعی یعنی انقلاب شتوی در 30 آذر ماه (برابر با بیست و یکم دسامبر) است. یلدا لغتی‌ست سریانی، به معنای میلاد عربی و چون شب یلدا را با میلاد مسیح مطابقت می‌کرده‌اند، از این رو به این نام نامیده‌اند و باید توجه داشت که جشن میلاد مسیح که در بیست و پنجم دسامبر تثبیت شده، طبق تحقیق، در اصل جشن ظهور میترا بوده که مسیحیان در قرن چهارم میلادی آن را روز تولد عیسی مسیح قرار داده‌اند.
یلدا اول زمستان و شب آخر پاییز است که درازترین شب‌های سال است، و در آن شب، یا نزدیک به آن، آفتاب به برج جدی تحویل می‌کند و قدما آن را سخت شوم و نامبارک می‌دانستند.
در بیش‌تر نقاط ایران در این شب مراسمی انجام می‌شود و شعرا از حیث سیاهی آن را به شب هجران و زلف یار تشبیه کرده‌اند، هم‌چنان که از شعر بعضی از شعرا مانند خاقانی، سنایی و دیگر شعرا، نوعی رابطه بین عید مسیح و یلدا درک می‌شود.
یلدا برابر است با شب اول جدی و شب هفتم دی ماه جلالی و شب بیست و یکم دسامبر اروپایی، آئین و جشن یلدا با شب اول دی ماه یعنی شب چلهٔ بزرگ در کلیهٔ سرزمین‌های کهن‌سال ایران و در بین همهٔ خانواده‌ها برگزار می‌شود و دلایل پایدار ماند این جشن را می‌توان بدین گونه برشمرد:
الف-شب زایش خورشد (مهر) است، از باورهای دینی کهن- زرتشت؛
ب-بلندترین شب سال، یعنی طولانی‌ترین تاریک‌ست، نشانهٔ اهریمنی شبی شوم و ناخوشایند است که بعد از چندین شب به کوتاهی می‌گراید تا آخرین روز خرداد سال بعد؛
ج-پایان برداشت محصول صیفی و شروع فصل استراحت در جامعهٔ کشاورزی‌ست، همهٔ قشرها و گروهایی که از فراورده‌های کشاورزی و تلاش کشاورزان بهره می‌گیرند، در جشن نخستین روز دی ماه و برداشت محصول، در شادی کشاورزان شرکت می‌کنند و این روز را خیلی باشگون می‌دانند؛
د-در این روز بزرگان و پادشان با دهقانان و کشاورزان همنشین شده و بر سر یک سفره با آنها غذا می‌خورند و می‌گویند که قوام دنیا مربوط به کارهایی‌ست که با دست شما انجام می‌پذیرد.
یلدا را یکی از جشن‌ها و گردهمایی خانوادگی باید دانست که در این شب خویشاوندان نزدیک در خانهٔ بزرگ خانواده گردهم می‌آیند و در سرمای آغازین زمستان، دور کرسی نشسته و تا نیمهٔ شب میوه و آجیل می‌خورند.
جشن خانوادگی: برگزاری مراسم شب یلدا، اگر آن را جشن بنامیم، آیین خانوادگی‌ست، و گردهمایی خویشاوندان و دوستان نزدیک، البته در کتاب‌های تاریخی به برگزاری جشن در این شب سندی دیه نشده، لیکن ابوریحان بیرونی از جشن روز اول دی‌ماه که آن را خرم‌روز می‌نامند در دستگاه حکومتی و پادشاهی یاد نمود و نامی از شب یلدا نبرده، و این را می‌توان به دلیل خانوادگی و همگانی و غیر رسمی بودن آن دانست.
آیین و جشن شب یلدا با شب جلهٔ بزرگ تا به امروز در تمامی سرزمین کهن‌سال ایران و در بین همهٔ قشرها و خانواده‌ها برگزار می شود (البته چلهٔ بزرگ از شب اول دی ماه تا آخرین روز دهم بهمن ماه بوده و از روز یازدهم بهمن ماه چلهٔ کوچک تا آخرین روز سی‌ام بهمن می‌باشد) و گذران چلهٔ کوچک نصف چلهٔ بزرگ بوده و از اول اسفند تا آخرین روز سرما پیرزن، سرما گل زرد، سرما گل سرخ خوانده می‌شده که بعد از آن هوا کاملا رو به گرمی می‌رود.
در شب یلدا که آغاز زمستان است، خانواده‌ها از کرسی استفاده می‌کردند و این مربوط به زمان‌های قدیم است که هنوز وسایل گرمازا وجود نداشت و امروزه این وسایل گرمازا به وجود آمده، به حدی‌ست که بر حسب معمول ساختمان‌ها گرم است و کرسی از بین خانواده‌ها رخت بربسته.
دی‌ماه که آن را «خورماه» می‌گویند، نخستین روز آن خرم‌روز است. در این روز عادات ایرانیان چنین بود که پادشاه از تخت پادشاهی به زیر می‌آمد و جامعهٔ سپید می‌پوشید. البته در زمانی که کرسی وجود داشت، معمولا از شب یلدا که نسختین شب زمستان شروع می‌شد و در پایان چلهٔ بزرگ و در برخی از خانواده‌ها تا پایان چلهٔ کوچک ادامه داشت و اعضای خانواده از کوچک و بزرگ دور کرسی که روی آن مملو از آجیل‌ها، شیرینی و میوه بود و دور آن می‌نشستند و به این طریق شب یلدا را جشن می‌گرفتند و این خوراک در همهٔ جشن‌ها و جامعه‌ها در جامعهٔ ایرانی یا متمدن خوردن و آشامیدن بخشی از مشغولیت‌ها و سرگرمی خانواده‌ها را تشکیل می‌داد، البته تهیهٔ شام بستگی به وضع اقتصادی و روند تغذیه خانواده‌ها دارد.
خوردنی‌های ویژهٔ شب یلدا عبارت بود از: میوه‌های تابستانی چون خربزه، هندوانه، انگور، انار، سیب، خیار و به مانند آن که باد خورده شود و آجیل عبارت بود از گندم و نخود برشته، تخمهٔ هندوانه و کدو، بادام، پسته، فندق، کشمش، انجیر، توت خشک، برگهٔ هلو و زردآلو و…که در بسیاری از شب‌نشینی‌ها این رسم فراموش نمی‌شد، ولی در شب یلدا به طور حتم باید وجود باشد.
یکی از رسومی که در قرون اخیر در شب یلدا معمول شده است، گرفتن فال از دیوان خواجه شمس الدین محمد حافظ شیرازی‌ست که هر کس بنا به نیتی که برای آیندهٔ خود دارد به فال حافظ متوسل می‌شود که این بهترین رسم برای شب یلدا به حساب می‌آید.
محمود طبیب‌زاده – مجله حافظ دی 84
