جشن یلدا در فرهنگ ایران
دکتر تورج پارسی-دکتر شاهین سپنتا
یلدا، جشن مهرورزی و صلح و دوستی جهانی‌ست که به صورت همگانی و غیررسمی در خانواده‌هایی ایرانی و برخی دیگر از کشورها، از هر قشر و با هر دین و مذهب برگزار می‌شود. یلدا جشنی‌ست که در آن مردمان به انتظار سپیده‌م و دریافت گرمای مهر تابان می‌نشینند و این گرمای زندگی‌پخش را که از طبیعت گرفته‌اند به هم دیگر هدیه می‌دهند. نزدیک بودن زمان برپایی Christmas یا جشن میلاد عیسی مسیح (25 دسامبر) و جشن یلدا (21 دسامبر) و مشابهت سنّت‌های این آیین‌های زیبا نشان از هم‌دلی همه مردمان زمین با هر دین و آیین است. پس شناسایی بهتر و ثبت این جشن کهن‌سال به‌عنوان میراث مشترک بشری ضمن این‌که می‌تواند آن را به همهٔ ملت‌های جهان بیش‌تر بشناساند، امکان حفظ ارزش‌های جهانی نهفته در این جشن و انتقال بهتر آن را به نسل‌های بعدی بشر فراهم خواهد آورد. «این بخشی از درخواست نامهٔ بنیاد میراث پاسارگاد به مدیر کل سازمان آموزشی، دانشی و فرهنگی سازمان ملل متحد (یونسکو) برای ثبت جشن یلدا به‌عنوان میراث معنوی جهانی Heritage Intangible است. آن‌چه در پی خواهید خواند، نوشتاری‌ست که از سوی دو تن از پژوهشگران این بنیاد برای ارائه به یونسکو تهیه شد:
جشن «یلدا» یا جشن «شب چله»
در آخرین شب پاییز (30 آذرماه برابر با 21 دسامبر) که بلندترین شب سال نیز هست، در خاستگاه اصلی خود «ایران» با شور و شوق فراوان برپا می‌شود. این جشن ریشه در آیین کهن «مهر» دارد که دیرزمانی در ایران و سپس در بسیاری از کشورهای آسیا و اروپا گرامی داشته می‌شد. شادمانی، گردهمایی خانوادگی و خوردن میوه‌هایی هم‌چون هندوانه، انار و خشکبار از آیین‌های ویژه جشن یلداست.
پیشینهٔ آیین‌مهر
در هزاره‌هیا دور، مردمانی که در طبیعت زندگی می‌کردند بر اثر مشاهدهٔ خورشید، ماه، ستارگان و تجربه تغییرات طبیعی فصول و کوتاهی و بلندی روز و شب، فعالیت‌های روزانهٔ خود را بر بنیان این پدیده‌های طبیعی و دگرگونی‌های آنها تنظیم می‌کردند و از آنها بهره‌های فراوان می‌بردند. از این روی زندگی بخشی از این پدیده‌های طبیعی را ستودند و آنان را تجلی وجود خداوند دانستند و از میان این پدیده‌های طبیعی، خورشید که با پرتوهایش (مهر) به این زمین و همه زیستمندان روی آن گرمای زندگی می‌بخشید، بیش از همه مورد ستایش قرار گرفت. سپس مردمان با اندیشیدن و ژرف‌نگری در بزرگ‌ترین منشا نور مادی (خورشید) و شناخت اثرات زندگی‌بخش پرتوهای آن (مهر) به شناخت بزرگ‌ترین منشاء نور معنوی (خداوند) دست یافتند. آن‌گاه مهر معنوی خداوند را ستودند و کوشیدند تا این صفت خداوندی را که به‌معنای صلح و دوستی، محبت و پیمان‌داری و میانه‌روی است، در نهاد خود نیز پرورش دهند.
مهر، در زبان سنسکریت «Mitra»، در اوستایی «Mithra»، در زبان پهلوی «Mitra» و در پارسی امروزی «Mitra یا Mehr» گفته می‌شود. مهر، در زبان‌های سنسکریت و اوستایی به‌معنای پیمان، همبستگی و پیوستگی دو یا چندین نفر است. مهر در زبان پارسی نیز محبت و دوستی، آشتی و پیمان معنا می‌دهد. بر این پایه در فرهنگ ایران «مهر» دشمن دروغ و دروغگو است چون نمی‌توان از انسان بدکردار و دروغ گفتار انتظار داشت که پایبند به پیمان باشد و کسی می‌تواند به پیمان خود وفادار باشد که گوهر راستی را برگزیده باشد. اگر مهر را عینی‌تر کرده و پوششی زمینی به آن بدهیم، پایداری هستی و گسترش نیکی محض را در آن جلوه‌گر خواهیم یافت. مهر، جلوه‌یی از پیمان انسان با انسان، پیمان انسان با محیط اجتماعی و طبیعی و مسوولیت‌پذیری برای نگهبانی از خانواده، شهر و کشور است. در یک نگاه ژرف‌تر انسان پایبند به پیمان، پرچمدار و نگهبان هستی خواهد بود. بنابراین «پایبندی به پیمان» با «آبادانی» مترادف می‌شود و «پیمان‌شکنی» با «ویرانی و ظلمت» هم‌معنا می‌گردد. بر پایهٔ این دیدگاه، نظام کیهانی نیز بر مدار نظم و هنجاری (آشا) می‌چرخد که نمودی از اصل پیمان و نگه‌داشت آن است.
این دیدگاه در فرهنگ و ادب ایران‌زمین بسیار تاثیر گذاشته است. در همین راستا، شانزدهمین روز هر ماه و هفتمین ماه سال در گاه‌شماری ایرانی نام «مهر» بر خود دارد. هم‌چنین یشت دهم از کتاب اوستای متاخر نام مهر را بر پیشانی دارد. به گزارش هردوت نیز ایرانیان از دورهٔ هخامنشی نام مهر را بر فرزندان خود می‌گذاشتند. البته امروز نیز نام مهر یا میترا را هم‌چنان بر فرزندان خود می‌گذارند و افزون بر آن بر آن واژهٔ «پیمان» را نیز به‌عنوان نامی برای فرزندان خود برمی‌گزینند.
پیروان آیین مهر به نشانهٔ پیمان دوستی حلقهٔ مهر را بر انگشتان یک دیگر می‌نشاندند و این نماد زیبا امروز در جوامع بشری به شکل حلقهٔ زناشویی به هنگام پیوند و پیمان زناشویی بین دو زوج جوان تبادل می‌شود.
آیین مهر در ایران‌زاده شد، به بالندگی رسید و هزاران سال به چهره‌ها و جلوه‌های گوناگون در همه سرزمین‌ها پهناور ایرانی پایدار ماند و پیروان فراوان داشته و دارد. کهن‌ترین سندی که نام مهر یا میترای مورد باور ایرانیان و هندیان در آن آمده و به دست ما رسیده، لوح‌هایی‌ست متعلق به 1400 سال پیش از میلاد که در سال 1907 میلادی در «کاپادوکیه» Cappadocia کشف شده است و این پیمانی‌ست که میانی هیتی‌ها و میتانی‌ها بسته شده است. این سند هم‌اکنون (2007 میلادی) عمری 4100 ساله دارد. با این همه پژوهشگران بر این باورند که پیشینهٔ آیین مهر به هزاران سال پیش از آن باز می‌گردد.
در سدهٔ اول پیش از میلاد، این آیین در چهره‌یی نو با نام آیین میترا (میتراییسم) توسط رومی‌های تحت نفوذ فرهنگ ایران، در سراسر قارهٔ اروپا، غرب و شمال آفریقا و آسیای صغیر و نواحی اطراف دریای سیاه منتشر شد و طسی پنج سده در بخش بزرگی از جهان گسترش یافت و معابد میترا توسط پیروان آیین میترا در سراسر اروپا ساخته شد؛ به گونه‌یی که براساس شواهد باستاشناختی و تاریخی موجود، در آغاز سدهٔ چهارم میلادی بیش از 300 معبد میترا در ایتالیا وجود داشت و این آیین توسط لژیونرهای رومی به سرزمین‌های زیر نفوذ آن امپراتوری از جمله آلمان، اتریش و انگلستان انتقال یافت. اما از اوایل سدهٔ چهارم میلادی با گسترش مسیحیت به تدریج میترایسسم و سنن آن در اروپا کم‌رنگ شد.
هنوز نیز بسیاری از نمادها و سنّت‌های این آیین کهن به صورت‌های گوناگون در باورها و سنّت‌های مردم ایران و دیگر ملت‌های جهان زنده مانده است. از دیرباز ایرانیان به نام «مهر» دو جشن برگزار کرده‌اند که یکی «مهرگان» نام دارد و دیگری که موضوع این نوشتار است جشن «یلدا» نام گرفته است.
جشن یلدا، جشن زایش مهر
هزاران سال پیش، ایرانیان دریافته بودند که از آغاز دی‌ماه 1 روزها به تدریج بلندتر و شب‌ها کوتاه‌تر می‌شود و خورشید هرروز بیش‌تر در آسمان می‌ماند و نور و گرمی می‌پراکند. از این روی در پایان آخرین شب پاییز (درازترین شب سال) و سپیده‌م نخستین روز زمستان 2 برآمدن «نخستین پرتوهای خورشید تابان» را که «مهر» می‌نامیدند، به‌عنوان لحظه «زایش مهر» جشن می‌گرفتند که بعدها جشن «یلدا» و یا جشن «شب چله»3 نامیده شد و تا امروز باقی‌مانده است. یلدا واژه‌یی سریانی 4 و به‌معنای «زاده شدن» است که توسط مسیحیان سریانی به ایران آورده و ماندگار شد.
ایرانیان از اول دی‌ماه تا دهم بهمن‌ماه 5(جشن سده) را که 40 روز است «چلهٔ بزرگ» می‌نامند و از دهم بهمن‌ماه تا بیستم اسفندماه 6 را نیز «چلهٔ کوچک» می‌نامند. چون در این 40 روز دوم یا چلهٔ کوچک از شدت سرما نسبت به چلهٔ بزرگ کاسته شده است.
رومیان نیز مهم‌ترین جشن خود را «سل ناتالیس انویکتوس» Invictus (به تصویر صفحه مراجعه شود) Sol-Natalis یعنی «میلاد خورشید شکست‌ناپذیر» می‌نامیدند و گرامی می‌داشتند و از این روی پس آشنایی با آیین مهر به این همانی «مهر» یا «خدای آفتاب» دست زدند. natalis-noel-birth
شب یلدا بلندترین شب سال
می‌دانیم که زمین در اول دی‌ماه (21 دسامبر) هر سال به نقطهٔ انقلاب زمستانی خود می‌رسد. نقطه‌یی که در آن، ناظران نیم کرهٔ شمالی دارای کوتاه‌ترین روز و بلندترین شب سال بوده و برعکس در نیم‌کرهٔ جنوبی بلندترین روز سال اتفاق می‌افتد. اما باید توجه داشت که در این شب همهٔ ناظران نیم‌کرهٔ شمالی دارای طول شب یکسان نیستند. در استوا طول شب و روز برابر و هریک مساوی با 12 ساعت است و هرچه به طرف قطب می‌رویم، طول شب یلدا افزایش می‌یابد. به‌طور مثال درازای شب یلدا در برخی از شهرهای جهان (2006) به شرح زیر است:
مکه\کشور\درازای شب یلدا
مکه\عربستان\13 ساعت و 18 دقیقه
مدینه\عربستان\13 ساعت و 32 دقیقه
چابهار\ایران\13 ساعت و 36 دقیقه
یزد\ایران\14 ساعت و 5 دقیقه
اصفهان\ایران\14 ساعت و 9 دقیقه
تهران\ایران\14 ساعت و 26 دقیقه
مشهد\ایران\14 ساعت و 29 دقیقه
تبریز\ایران\14 ساعت و 39 دقیقه
برلین\آلمان\15 ساعت و 36 دقیقه
پاریس\فرانسه\15 ساعت و 59 دقیقه
لندن\انگلیس\16 ساعت و 25 دقیقه
مسکو\روسیه\17 ساعت و 17 دقیقه
استکهلم\سوئد\18 ساعت و 18 دقیقه
هلسنکی\فنلاند\18 ساعت و 35 دقیقه
ریکجاویک\ایسلند\20 ساعت و 31 دقیقه
لولئو\سوئد\21 ساعت و 44 دقیقه
همان‌گونه که در بالا مشاهده می‌شود، شب یلدا برای برخی کشورها طولانی‌تر است. برای مثال در چنین شبی در استکهلم پایتخت سوئد، خورشید ساعت 8 و 55 دقیقه طلوع و ساعت 14 و 37 دقیقه غروب خواهد کرد. یعنی طول روز تنها 5 ساعت و 42 دقیقه است و شب بسیار زود فرا می‌رسد! البته خورشید هم در این روزها کم‌فروغ است، زیرا در وسط روز حداکثر ارتفاع آن از افق حدود 8 درجه خواهد بود.
آداب و رسوم شب یلدا
جشن یلدا نیز همانند دیگر جشن‌های ایرانی یک جشن خانوادگی‌ست. در این جشن اکثر خانواده‌های ایرانی با هر دین و مذهب، در پرتو نور (آتش یا شمع یا نور چراغ) به شادی می‌پردازند و سفره‌یی گسترده می‌کنند و خوراکی‌های ویژه‌یی را بر آن می‌نهند. این خوراکی‌ها را در بیش‌تر نواحی «شب‌چره» می‌نامند و معمولا شامل هفت نوع میوه و آجیل هفت مغز می‌باشد. البته گاهی شمار آنها از هفت نوع بیش‌تر می‌شود و افزونبر آن انواع شیرینی سنّتی و غیرسنّتی نیز تهیه می‌شود.
شور و شوق مردم برای خرید خوراکی‌های ویژه شب یلدا را از چند روز زودتر بویژه در روزهای 29 و 30 آذرماه (20 و 21 دسامبر)، در بازارها و فروشگاه‌ها میوه و آجیل می‌توان دید. معمولا این خریدها تا پاسی از شب نیز ادامه دادر و در آخرین لحظه‌ها نیز کسانی را می‌بینیم که از سر کار برگشته و میوه‌های شب یلدا را خریداری نموده و به خانه می‌برند. از میوه‌های ویژهٔ شب یلدا، هندوانه، انار و انگور است و در کنار آنها از میوه‌های تابستانی دیگر هم‌چون سیب، خربزه، خیار و گاهی «به» استفاده می‌کنند. در بین میوه‌های شب یلدا، هندوانه اهمیت بیش‌تری دارد و اگر وضعیت اقتصاد خانواده‌ها اجازه دهد حتما آن را برای این شب تهیه خواهند کرد. زیرا بسیاری باور دارند که اگر مقداری هندوانه در شب یلدا بخورند در سراسر چلهٔ بزرگ و کوچک یعنی در سراسر زمستان سرما بر آن چیره نخواهند شد و بیمار نمی‌شوند. پژوهشگران بر این باورند که خوردن هندوانه و انار در این شب معنایی رمزگونه در خود نهفته دارد و هندوانه و انار سرخ و گرد نمادی از گرمای مهر در شب سرد زمستان هستند.
شب چره یلدا هم چنین شامل دانه‌هایی چون گندم، شاه‌دانه، برنجک و نخود بو داده یا برشته (نخودچی) و آجیل شامل تخمهٔ هندوانه، کدو و گاهی تخمهٔ آفتابگردان، بادام، پسته، فندق و گردو است که در کنار آن از میوه‌های خشک یا خشکبار هم‌چون سنجد سرخ، کشمش، انجیر خشکه، برگه زردآلو و توت خشکه استفاده می‌شود.
معمولا برای شب یلدا شام ویژه‌یی تهیه نمی‌شود و تهیهٔ شام بستگی به وضع اقتصادی و نوع تغذیهٔ خانواده دارد. در بیش‌تر خانواده‌ها در شب یلدا، پس از خوردن شام، برای «شب‌نشینی» یا «شب زنده‌داری» به خانهٔ خویشاوند بزرگ‌تر می‌روند.
گستردن سفره‌یی از خوراکی‌های گوناگون ریشه در یکی از مراسم آیین مهر دارد که «بزم مهر» یا مهمانی مهر نام داشت. در این مراسم سفره‌یی آیینی گسترده می‌شود و پیروان مهر به نشانهٔ همسانی و برابری و استواری در پیمان باهم دیگر و با خداوند، با یکدیگر هم سفره و هم پیاله می‌شدند و به خوردن گوشت گاو و بعدها نان مقدس درون Draona و نوشیدن آشامیدنی مقدس هوم Haoma می‌پرداختند.
گستردن این سفره آیینی هنوز نیز در بین زرتشتیان با نام «میزد» Myazd متداول است که بر آن خوراکی‌های هم‌چون نان، سیروگ (نوعی نان روغنی)، انواع میوه، شیرینی و آجیل لرک Lork که مخلوطی از مغز پسته، بادام، گردو، فندق، کشمش سبز، برگه زردآلو، خرما خشکه و چند نمونهٔ خشکبار دیگر است، می‌نهند و پس از نیایش، خوراکی‌ها بین حاضران پخش می‌شود و آنها به نشانهٔ تبرک از آنها می‌خورند.
یکی‌دیگر از رسوم شب یلدا که در بیش‌تر خانواده‌های ایرانی متداول است. بردن «شب چله‌یی» یا هدایای ویژهٔ شب چله (یلدا) برای نوعروسان و تازه‌دامادان است، معمولا در خانواده‌هایی که به تازگی بین یک زوج جوان خطبه عقد خوانده شده اما هنوز زندگی مشترک را به صورت رسمی آغاز نکرده‌اند، در شب چله (یلدا) مادر داماه به همراه مجموعه‌یی از خوراکی‌های ویژهٔ شب یلدا که با ذوق و سلیقهٔ خاصی آراسته شده‌اند، هدایای دیگر هم‌چون لباس، پارچه و طلا تهیه نموده و برای عروس می‌فرستد. این عمل به صورت متقابل از سوی مادر عروس نیز صورت می‌گیرد که البته زمان آن در برخی مناطق یک شب بعد از شب چله و در بیش‌تر مناطق نخستین شب چله پس از آغاز زندگی مشترک زوج حوان در خانهٔ بخت خواهد بود.
در سده‌های اخیر فال گرفتن از دیوان حافظ (شاعر و عارف بزرگ ایرانی) نیز در شب یلدا و در برخی از خانواده‌ها مرسوم شده است.
ضرورت ثبت جهانی یلدا
یلدا، جشن مهرورزی‌و صلح و دوستی جهانی‌ست که به صوت همگانی و غیررسمی در خانواده‌های ایرانی و برخی دیگر از کشورها، از هر قشر و با هر دین و مذهب برگزار می‌شود. یلدا جشنی‌ست که در آن مردمان به انتظار سپیده‌م و دریافت گرمای مهر تابان می‌نشینند و این گرمای زندگی‌بخش را که از طبیعت گرفته‌اند به هم‌دیگر هدیه می‌دهند. نزدیک بودن زمان برپایی Christmas یا جشن میلاد عیسی مسیح (25 دسامبر) و جشن یلدا (21 دسامبر) و مشابهت سنّت‌های این آیین‌های زیبا نشان از هم‌دلی همهٔ مردمان زمین با هر دین و آیین است. پس شناسایی بهتر و ثبت این جشن کهن سال به‌عنوان میراث مشترک بشری ضمن این‌که می‌تواند آن را به همهٔ ملت‌های جهان بیش‌تر بشناساند، امکان حفظ ارزش‌های جهانی نهفته در این جشن و انتقال بهتر آن را به نسل‌های بعدی بشر فراهم خواهد آورد.
پی‌نوشت‌ها
(1)-در تطبیق تقویم ایرانی با تقویم میلادی، «دی‌ماه» از 22 دسامبر تا 20 ژانویه است.
(2)-در تقویم ایرانی فصل پاییز دارای ماه‌های مهر، آبان و آذر است که در تطبیق با تقویم میلادی از 23 سپتامبر آغاز می‌شود و در 21 دسامبر پایان می‌یابد و فصل زمستتان دارای ماه‌های دی، بهمن و اسفند است که در تطبیق با تقویم میلادی از 22 دسامبر آغاز شده و در 19 مارس به پایان می‌رسد.
(3)-یک دوره 40 روزه را «چهله» یا «چله» می‌نامند.
(4)-سریانی زبان مردم سوریه و شمال عراق، قبل از میلاد مسیح تا چند قرن بعد از آن یعنی تا ظهور اسلام است و هنوز نیز گویندگانی دارد.
(5)-در تطبیق تقویم ایرانی با تقویم میلادی، «بهمن‌ماه» از 21 ژانویه تا 19 فوریه است. روز دهم بهمن‌ماه برابر با روز 30 ژانویه، بر پایهٔ یک باور ایرانی روزی‌ست که آتش توسط «هوشنگ» پادشاه اسطوره‌یی کشف شد و بر این پایه در این روز «جشن سده» یا جشن پیدایش آتش برپا می‌شود.
(6)-در تطبیق تقویم ایرانی با تقویم میلادی، «اسفندماه» از 20 فوریه تا 19 مارس است.
