چرا گاهی خواب‌ها و رؤیاهایمان شفاف‌تر و زنده‌تر از قبل، به نظر می‌رسند؟
گاهی فقط کلیاتی از خواب‌ها را به یادمی‌آروریم و منظره آنها محو و تار هستند، اما گاهی خواب‌هایمان شفاف هستند، طوری که در مقام تشبیه شبیه دیدن ویدئوی ۴k هستند و اشخاص و صداها و رویدادها بسیار واقع‌نما هستند. چرا چنین می‌شود؟
اگرچه علم و دانش بشری می‌داند خواب و رویا چیست ولی هنوز به طور کامل مشخص نشده چرا ما خواب می‌بینیم یا اینکه چرا در دوره‌هایی از زندگی بیشتر خواب دیده و خواب‌هایی واضح می‌بینیم و در دوره‌های دیگری این‌طور نیست.
تئوری‌های زیادی مطرح شده ولی نمی‌توان روی یکی از آنها دست گذاشت و با قطعیت پذیرفت. خواب‌های روشن این روزهای ما هم دلایل علمی دارد یا حداقل دانشمندان برای آن فرضیه‌هایی مطرح کردند.
چند نظریه درباره رویا
خواب و رویا الگویی از اطلاعات حسی هستند که مغز در حالت استراحت (خوابیدن ما) مرور می‌کند یا در حال پردازش است. به طور کلی، گفته می‌شود رویاها هنگامی رخ می‌دهند که فرد در وضعیت حرکات تند چشم در خواب (Rapid eye movement sleep) است که به اختصار REP نیز گفته می‌شود.
مغز در این وضعیت فعال است ولی فرد در خواب است. البته، برخی دانشمندان می‌گویند خواب در وضعیتی غیر از REP هم می‌تواند اتفاق بیفتد.
تحقیقات اخیری نشان داده خواب‌ها و رویاهای دیده شده در وضعیت REP بیشتر خیال‌انگیز، شفاف‌تر و زنده‌تر هستند اما خواب‌ها و رویاهای اتفاق افتاده در وضعیت غیر REP بیشتر سیاه و سفید و ملموس‌تر هستند.
تحقیق دیگری نشان می‌دهد در خواب‌های REP مرکز عاطفی مغز بسیار فعال است ولی مرکز منطقی مغز پویایی کمتری دارد. این تحقیق به وضوح نشان می‌دهد چرا برخی خواب‌ها بسیار زنده و شفاف و رنگی هستند ولی برخی خواب‌های دیگر این‌طور نیستند. خواب‌های REP عمدتا احساس و سورئال هستند.
یک نظریه دیگر هم می‌گوید هدف از رویاها «یادگیری» به روشی امن است. اینکه فرد آموزش می‌بیند چگونه با شرایط چالش‌برانگیز یا تهدیدآمیز مواجه شود. تئوری «تلفیق حافظه» (memory consolidation) هم می‌گوید رویاها محصول سازماندهی مجدد حافظه در پاسخ به آنچه در طول روز آموخته است.
هر دو نظریه حداقل یک چیز مشترک دارند و آن اینکه در مواقعی که استرس و اضطراب داریم یا بیشتر خواب می‌بینیم یا خواب‌هایمان را به یاد می‌آوریم. به زبان دیگر، رویاهای شفاف و زنده بیشتری می‌بینیم که روشی برای کنار آمدن با چالش و مشکل هستند.
رویاهای پریشان و مضطرب
در حالی‌که هیچ مدرکی مبنی بر خواب دیدن بیشتر در دوران استرس و ترس نیست؛ تحقیقات نشان می‌دهد بیشتر خواب‌های خود را با جزئیات بالاتری به یاد می‌آوریم چون خواب عمیقی نداشتیم و ذهن بیشتر تمایل به بیدار ماندن دارد.
مطالعات نشان می‌دهد رویاهای افراد مبتلا به بی‌خوابی (که عمدتا ناشی از استرس است) حاوی احساسات منفی بیشتری است و در یک نور منفی بیشتر روی خود تمرکز دارند. همین‌طور، خواب‌های این افراد بیشتر روی استرس‌های روزانه زندگی، اضطراب‌های دائمی آنها و مشکلات اخیرشان تمرکز دارد.
افرادی که افسرده هستند؛ خواب‌های متفاوتی با سایر افراد جامعه می‌بینند. مثلا، در یک مطالعه مشخص شد افرادی که از همسر خود طلاق گرفتند و در یک دوره افسردگی هستند؛ رویاهای ناخوش‌آیند بیشتری می‌بینند ولی کم‌کم با فراموش کردن همسر و کم‌رنگ شدن آن در ضمیر ناخودآگاه، شاید پس از یک سال خوب شوند و دیگر خواب‌های پریشان مرتبط با طلاق و همسر سابق‌شان نبینند.
اگرچه در هنگام خواب حواس ما کمرنگ‌تر شده و مثلا چشمان ما کاملا بسته است ولی اطلاعات حسی قوی‌تری داریم و نسبت به تهدیدها هشیارتر هستیم. در یک سطح شناختی، عاطفی و رفتاری بالاتری قرار می‌گیریم و همین موضوع دلیلی است بر اینکه خواب‌های زنده‌تری ببینیم.
تهدیدهایی که در طول روز با آنها روبرو هستیم؛ در خواب ما اثر گذاشته و سیگنال‌های داخلی و خارجی وارد رویاهای ما می‌کنند و در نتیجه رویاهای منفی بیشتری می‌بینیم.
چگونه بهتر بخوابیم؟
یک نظریه روی کاهش استرس و اضطراب و ترس پیش از خواب تاکید دارد.
پیشنهاد دیگر داشتن یک روال خواب روزانه مشخص و منظم است. سر ساعت خاصی به رخت‌خواب رفتن و همه‌چیز را برای خواب عمیق مهیا کردن؛ از جمله اتاق خواب مشخصی که فقط برای خواب استفاده شود، محیط ساکت و آرام و تاریک و خنک بدون هیچ‌گونه محرکی که باعث بیدار شدن نیمه شب ما شود.
استفاده از تکنیکی به نام Imagery Rehearsal Therapy برای درمان کابوس‌های شبانه در افراد دارای افسردگی و استرس نیز رایج است. مثلا، فردی که سانحه بسیار ناگواری را پشت سر گذاشته و اکنون هر شب در قالب کابوس آن را تکرار می‌کند؛ با روش IRT بهبود خواهد یافت.
همین‌طور، از روش IRT برای کاهش کابوس کودکان استفاده می‌شود. تکنیک IRT سعی می‌کند رویاها را کنترل و مدیریت کند. هنوز ثابت نشده این روش برای همه افراد دارای مشکل بی‌خوابی با بی‌خوابی ناشی از استرس‌هایی مانند ویروس کرونا جواب می‌دهد.
یک مطالعه جدید هم نشان می‌دهد آموزش دادن به افراد بی‌خواب برای کنترل رویاها و خواب‌های خود می‌تواند موثر باشد. در واقع، به جای اینکه استرس خود را مدیریت کنید؛ خواب‌های خود را مدیریت می‌کنید.
همه این فرضیه‌ها و نظریه‌ها را گفتیم ولی باز تاکید می‌کنیم که خواب دیدن یک فرآیند پیچیده ذهنی است و هنوز بسیاری از وجه‌های آن کشف نشده است و علم قادر به حل ابهام‌های مطرح شده پیرامون آن نیست.
