چه داستانی خوب است؟ مقاله‌ای از جمال میرصادقی

داستان خوب، داستانی است که یکپارچگی اثر از لحاظ سازمان بندی صحیح و علمی عناصر آن فراهم آمده باشد، به بیانی دیگر، از نظر معنایی و ساختاری وحدت هنری داشته باشد.

معنا و مفهوم، آن چیزی است که از هر اثر ادبی دریافت می شود، یعنی تمامیت و کلیت چیزی که از اثر فهمیده می شود و این فهم، فراتر از بخش بخش آن است. مثلاً معنا و مفهوم داستان کوتاه داش آکل نوشته صادق هدایت، «جوانمردی» است که با یک کلمه یا ترکیب دو کلمه بیان می شود، اما «جوانمردی» تنها محدود به موضوع و درونمایه داستان و خصوصیت های شخصیت داش آکل نیست، به گذشته شخصیت و سنت جوانمردی و عیاری و عهد و میثاق های آن برمی گردد و در عین حال شامل اوضاع و احوال حاکم بر داستان نیز هست و با عواطف و خصوصیت های روحی و خُلقی ای سروکار دارد که در مواجهه با تأثیرات ناشی از تجربه ها و مشاهدات مربوط به زندگی شخصیت اصلی داستان بروز می کند.

ساختار یا صورت در تقابل معنا می آید و حاصل روابط متقابل کلیه عناصری است که اثر را تشکیل می دهند. به بیانی دیگر، نتیجه ارتباط ضروری میان اجزای یک کل هنری است که موجب یکپارچگی و وحدت اثر می شود.

ساختار را اصل کلی سازماندهی در هر اثر ادبی می دانند. ساختار ممکن است به هر یک از عناصر در هر تلفیق و ترکیبی وابسته باشد. در واقع هر عنصر زبانی ممکن است برای خلق معنا و ساختار در هر اثر هنری به کار رود تا شکل و قالب معناداری را به وجود آورد برای تحقق این شکل معنادار، از چهار کیفیت بنیادی نام برده اند: سرگرم کنندگی، اطلاعات دهندگی، ویژگی های فنی و انسان گرایی.

یک. سرگرم کنندگی عنصری است که باید در هر داستان وجود داشته باشد. اصلی است که کلیه مشاهیر ادب بر حاکمیت آن بر داستان معترفند و عاملی است که از دیرباز بشر را به داستان علاقه مند کرده است و هنوز هم انسان را به دنبال خود می کشد. سرگرم کنندگی در ذات هر داستان است و هر جریان ادبی که خواسته به آن اهمیت ندهد، با شکست روبرو شده است.

داستان، باید سرگرم کننده باشد و خواندنش رغبت برانگیزد و لذت بدهد. نویسنده باید خود را به عنوان داستانگو معرفی کند. نه به عنوان فیلسوف و جامعه شناس یا روان شناس. به عقیده بعضی از منتقدان اگر داستان امروز آن رغبت و علاقه پیشین را در خواننده ها برنمی انگیزد، به علت آن است که بعضی از نویسنده ها ترجیح می دهند که خود را به عنوان فیلسوف و جامعه شناس و نوگرا نشان بدهند تا داستانگو. البته هر نویسنده هدف و اندیشه ای برای نوشتن دارد، اما داستان خوب، داستانی است که غرض و اندیشه نویسنده در آن پنهان باشد و جنبه تبلیغی به خود نگیرد.

داستان خوب داستانی است که ارزش تعریف کردن داشته باشد و تمایلی را در خواننده برانگیزد که بخواهد بداند بعد چه اتفاقی خواهد افتاد و سرنوشت شخصیت داستان به کجا می انجامد. داستان خوب، با خصلت های ذاتی بیشر سر و کار دارد، خصلت هایی که با تغییر اوضاع و احوال جامعه ثابت می ماند.

نویسنده های «رمان نو» فرانسوی تمایل انسان برای خواندن و سرگرم شدن را به حساب نمی آوردند، چون برای ارائه فرضیه ها و اندیشه های خود داستان می نوشتند. همچنین ضدرمان نویس ها با نوگرایی های افراطی، بیشتر از آنکه بخواهند داستان بنویسند در فکر بدعت و ارائه طرز تفکر و جهان بینی خود بودند و عنصر سرگرم کنندگی را در داستان نادیده می گرفتند و آن را دلیل ابتذال و بازاری شدن اثر می دانستند. گذشت زمان نشان داد که این آثار آزمایشی چندان عمری نکردند. چون انسان و علاقه ها و تمایل هایش را به حساب نیاورده بودند، آثارشان کسالت انگیز شده بود و بعد از چندی خواننده هایشان را از دست دادند و جای خود را به نویسنده هایی دادند که دوباره در آثارشان به کیفیت سرگرم کنندگی و لذت دهندگی توجه کرده بودند.

دو. اطلاعات دهندگی. توجه به سرگرم کنندگی صِرف آثار بازاری و نازل را به وجود می آورد و آنچه شاهکارهای ادبی را آفریده، آموزندگی و اطلاعا ت دهندگی آنهاست. چون از طریق دریافت اطلاعات می توان خود را بهتر شناخت و بیشتر از زندگی بهره گرفت. گفته اند که بیشتر مردم برای دادن اطلاعات یا گرفتن اطلاعات همدیگر را ملاقات می کنند و با هم حشر و نشر دارند.

داستان دربردارنده هر نوع اطلاعاتی است که دنیای درون و بیرون انسان را غنی می کند و به او امکان انتخاب می دهد و پیشرفت او را در جهت هدف هایش تسریع می کند و او را به زمان های گذشته و حال و آینده می برد، زمان هایی که می توانند هر یک خاطره هایی را برای او زنده کنند و امیدها و آرزوهایی را در آنها برانگیزانند.

سه. ویژگی های فنی یا تکنیک، ترفندها و تمهیدهایی است که نویسنده برای ارائه معنا و تکوین ساختار داستان به کار می گیرد و شامل همه عناصری است در آفرینش اثر دخالت دارند. تکنیک اصطلاح عامی است و نباید آن را با شیوه نگارش یا عنصری دیگری از داستان یکی گرفت.

ویژگی های فنی یا تکنیک، در طی عمر طولانی داستان پابه پای پیشرفت جوامع و علم و دانش دچار دگردیسی و تغییر شده است، چون وقتی نگاه انسان متحول می شود، جهان بینی او نیز گسترش می یابد. داستان آینه ای چندبُعدی است در برابر انسان و جهان درون و بیرون او.

از این رو، برای تغییرها و تحولات جهان درونی و بیرونی به ویژگی های فنی تازه ای نیاز است که نویسنده های نابغه این نیاز را حس می کنند و قالب ها و الگوهای تازه ای برای داستان ابداع می کنند. نویسنده هایی چون چخوف، کافکا، جویس، فاکنر و همینگوی که امکاناتی فراهم آورده اند تا نویسنده های بعد از آنها بتوانند مفاهیم تازه را در قالب ها و الگوهای نوینی عرضه کنند و هنر داستان نویسی را هماهنگ با زندگی و مقتضیات روزگار گسترش دهند.

چهار. انسان گرایی. در داستان های مشاهیر ادب کلاسیک، وقایع در متن تاریخی آن مورد مطالعه قرار می گیرد و در نتیجه زندگی در بطن حوادث محفوظ می ماند و انسان به عنوان موجود اجتماعی مطرح می شود، انسانی که پرورده وضعیت و موقعیت های محیط اجتماعی و تاریخی خودش است؛ به همین دلیل رویکرد نویسنده نسبت به وقایع انسان گرایانه است. نویسنده هایی چون بالزاک، تولستوی، داستایوسکی، دیکنز و دیگر بزرگان ادبیات داستانی، بیشتر به واقعیت های درونی و بیرونی عواطف و مشغولیت های ذهنی انسان توجه کرده اند و تأثیرات متقابل آنها را برهم مورد بررسی قرار داده اند و آثار خود را با خصلت های انسانی ماندگار کرده اند، نه با اوضاع و احوال جامعه ای که مدام در تغییر و تحول است. واقعیت های زندگی و خصلت های انسانی و عواطف و مشغولیت های ذهنی اوست که همیشه می ماند. چخوف بر این مهم تأکید می کند:

«تنها انعکاس حقایق زندگی بشری می تواند نام هنر به خود بگیرد. بدون انسان و خارج از منافع او هیچ هنری وجود ندارد. هنر نغمه ای است که برای بشریت سروده می شود. اهرمی است که بشریت را به جلو می برد. انعکاسی از واقعیت های اجتماعی مردمی است که هنرمند در میان آنها زندگی می کند.»

منبع: شماره 99 نشریه بخارا