چرا مغز برخی خاطرات را مدفون می‌کند؟ دانش در مورد خاطرات گمشده و غیرقابل دسترس چه می‌گوید؟

گاهی اوقات، مغز ما برخی خاطرات را چنان عمیق و ژرف مدفون و پنهان می‌کند که دیگر نمی‌توانیم به آن‌ها دسترسی داشته باشیم. چرا مغز ما  در اتاق برخی خاطرات را قفل می‌کند؟ این سؤال ذهن بسیاری از دانشمندان عصب‌شناسی و روانشناسان را درگیر کرده است. برخی از این خاطرات ممکن است مربوط به رویدادهای دردناک باشند، در حالی که برخی دیگر بدون دلیل مشخصی به نظر ناپدید شده‌اند. قفل شدن خاطرات می‌تواند به دلیل مکانیسم‌های دفاعی مغز، تغییر در ساختارهای عصبی یا فراموشی طبیعی باشد. در برخی موارد، آسیب‌های روحی و جسمی باعث می‌شود که خاطرات خاصی به ناخودآگاه رانده شوند تا فرد از آسیب بیشتر محافظت شود. اما این پدیده تنها به خاطرات تلخ محدود نیست و حتی جزئیات زندگی روزمره نیز ممکن است در لایه‌های پنهان ذهن محو شوند. دانشمندان با مطالعه عملکرد هیپوکامپ و قشر پیش‌پیشانی مغز، تلاش کرده‌اند که بفهمند چرا برخی خاطرات قابل بازیابی نیستند. اما آیا این خاطرات برای همیشه از بین می‌روند یا راهی برای بازگرداندن آن‌ها وجود دارد؟ در ادامه، به 10 دانستنی علمی در مورد چرا مغز برخی خاطرات را قفل می‌کند می‌پردازیم.

۱- مغز برای محافظت از خود، خاطرات دردناک را سرکوب می‌کند

یکی از مهم‌ترین دلایلی که باعث می‌شود برخی خاطرات غیرقابل دسترس شوند، سرکوب روانی (Repression) است. این مکانیسم دفاعی که توسط زیگموند فروید مطرح شد، به مغز کمک می‌کند تا اطلاعاتی که بیش از حد استرس‌زا، آسیب‌زا یا خطرناک هستند را از آگاهی فرد دور نگه دارد. وقتی فردی تجربه‌ای دردناک مانند یک حادثه، سوگ یا تروما داشته باشد، مغز ممکن است به طور خودکار آن خاطرات را قفل کند تا فرد دچار استرس شدید نشود. در بسیاری از موارد، این خاطرات تنها با روش‌های خاص مانند هیپنوتراپی یا مواجهه درمانی قابل بازیابی هستند. تحقیقات نشان داده است که افرادی که از اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) رنج می‌برند، اغلب قادر به یادآوری جزئیات برخی از خاطرات خود نیستند. این به دلیل فعالیت بیش از حد آمیگدال (Amygdala)، بخش مرتبط با احساسات در مغز، و کاهش فعالیت هیپوکامپ (Hippocampus) است که مسئول پردازش و بازیابی خاطرات می‌باشد. در واقع، مغز این خاطرات را به‌طور موقت یا دائم قفل می‌کند تا از فرد در برابر اضطراب و درد روانی محافظت کند.

۲- فراموشی ناشی از تداخل اطلاعات جدید با خاطرات قدیمی

گاهی مغز برخی خاطرات را قفل نمی‌کند، بلکه آن‌ها در اثر ورود اطلاعات جدید، محو می‌شوند. این پدیده که به عنوان تداخل حافظه (Memory Interference) شناخته می‌شود، زمانی رخ می‌دهد که اطلاعات جدید جایگزین اطلاعات قدیمی شوند یا دسترسی به آن‌ها را دشوار کنند. به دو نوع تداخل رو به جلو (Proactive Interference) و تداخل رو به عقب (Retroactive Interference) تقسیم می‌شود. در نوع اول، خاطرات قدیمی باعث می‌شوند که یادگیری و به خاطر آوردن اطلاعات جدید سخت شود. در نوع دوم، خاطرات جدید باعث محو شدن یا تضعیف خاطرات قدیمی می‌شوند. این پدیده توضیح می‌دهد که چرا افراد گاهی نمی‌توانند خاطرات دوران کودکی یا اطلاعاتی که مدت‌ها قبل آموخته‌اند را به یاد بیاورند. با گذشت زمان، اطلاعاتی که بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرند، در حافظه قوی‌تر می‌شوند و اطلاعاتی که کمتر به آن‌ها نیاز است، به تدریج ناپدید می‌شوند.

۳- مغز برخی خاطرات را به دلیل “اثر فراموشی القایی” پنهان می‌کند

فراموشی القایی از طریق بازیابی (Retrieval-Induced Forgetting) پدیده‌ای است که در آن مغز به طور عمدی برخی اطلاعات را نادیده می‌گیرد تا از سردرگمی جلوگیری کند. این اتفاق زمانی رخ می‌دهد که مغز برای پردازش اطلاعات جدید، تصمیم می‌گیرد برخی داده‌های غیرضروری را سرکوب کند. مطالعات نشان داده است که وقتی ما به طور مکرر یک دسته از اطلاعات خاص را به یاد می‌آوریم، مغز تمایل دارد که اطلاعات مشابه اما غیرضروری را کنار بگذارد. به عنوان مثال، اگر فردی چندین شماره تلفن در ذهن داشته باشد، وقتی که یک شماره خاص را مرتباً بازیابی کند، احتمال فراموشی سایر شماره‌ها بیشتر می‌شود. این پدیده در یادگیری زبان، به خاطر سپردن نام‌ها و حتی خاطرات شخصی نقش دارد. مغز انسان به طور طبیعی اطلاعات اضافی را حذف می‌کند تا فضای حافظه برای اطلاعات مهم‌تر آزاد شود.

۴- استرس و اضطراب شدید باعث مسدود شدن دسترسی به خاطرات می‌شود

تحقیقات نشان داده است که استرس و اضطراب می‌توانند باعث شوند که مغز به طور موقت یا دائم برخی خاطرات را قفل کند. وقتی سطح کورتیزول (Cortisol) – هورمون استرس – در بدن بالا می‌رود، عملکرد هیپوکامپ که وظیفه پردازش و بازیابی اطلاعات را دارد، کاهش می‌یابد. این می‌تواند توضیح دهد که چرا برخی افراد در شرایط اضطراب شدید، مانند امتحانات یا سخنرانی عمومی، اطلاعاتی را که قبلاً یاد گرفته‌اند، به یاد نمی‌آورند. همچنین، در مواردی که فرد دچار استرس طولانی‌مدت است، مغز ممکن است تصمیم بگیرد که برخی خاطرات را کاملاً کنار بگذارد تا از بار اضافی بر سیستم عصبی جلوگیری کند. در افراد مبتلا به افسردگی مزمن، این تأثیر حتی شدیدتر است و ممکن است باعث از بین رفتن دسترسی به خاطرات خوشایند نیز شود.

۵- تغییرات زیستی در مغز باعث غیرقابل دسترس شدن خاطرات می‌شوند

با افزایش سن یا در اثر بیماری‌های عصبی، ساختارهای مغزی که در ذخیره و بازیابی خاطرات نقش دارند، تغییر می‌کنند. بیماری‌هایی مانند آلزایمر و پارکینسون، با آسیب زدن به نواحی هیپوکامپ و قشر پیش‌پیشانی، باعث از بین رفتن توانایی یادآوری برخی خاطرات می‌شوند. حتی در افراد سالم، با افزایش سن، کاهش تولید برخی مواد شیمیایی مغز مانند استیل‌کولین (Acetylcholine) می‌تواند به مرور باعث کاهش دسترسی به خاطرات گذشته شود. این توضیح می‌دهد که چرا افراد مسن گاهی برخی از خاطرات را نمی‌توانند بازیابی کنند، اما اگر در شرایط خاصی قرار بگیرند (مانند شنیدن یک موسیقی قدیمی)، ناگهان آن خاطرات به یادشان می‌آید. این نشان می‌دهد که خاطرات کاملاً از بین نمی‌روند، بلکه تنها مسیرهای عصبی مرتبط با آن‌ها ضعیف‌تر می‌شوند. در برخی موارد، تحریک مغزی از طریق روش‌هایی مانند تحریک الکتریکی عمیق (Deep Brain Stimulation) می‌تواند به بازیابی خاطرات کمک کند.

۶- خاطرات سرکوب‌شده ممکن است در خواب ظاهر شوند

تحقیقات نشان داده است که برخی از خاطراتی که به نظر می‌رسد کاملاً فراموش شده‌اند، در هنگام خواب ممکن است به صورت رویاهای پراکنده ظاهر شوند. این موضوع به دلیل نقش هیپوکامپ در تثبیت حافظه در طول خواب اتفاق می‌افتد، به‌ویژه در مرحله REM که مغز فعالانه اطلاعات را پردازش می‌کند. افرادی که تجربه تروما داشته‌اند، بیشتر احتمال دارد که خاطرات سرکوب‌شده خود را به صورت کابوس یا رویاهای ناخوشایند ببینند. برخی مطالعات نشان داده است که افرادی که تحت درمان روانکاوی یا هیپنوتراپی قرار می‌گیرند، گاهی اوقات خاطرات گمشده خود را از طریق خواب به یاد می‌آورند. این نشان می‌دهد که خاطرات قفل‌شده کاملاً از بین نرفته‌اند، بلکه در لایه‌های عمیق ذهن ذخیره شده‌اند. روانشناسان معتقدند که مغز در هنگام خواب تلاش می‌کند اطلاعات سرکوب‌شده را پردازش کرده و آن‌ها را در ذهن خود حل کند. برخی از خاطرات ممکن است به شکل سمبلیک و تغییر یافته در خواب ظاهر شوند و درک کامل آن‌ها نیاز به تحلیل روانشناختی داشته باشد. بنابراین، اگر فردی خاطره‌ای را که به نظر می‌رسد هرگز به یاد نداشته، ناگهان در خواب تجربه کند، این می‌تواند نشانه‌ای از تلاش مغز برای بازیابی آن باشد.

۷- «اثر حافظه کاذب» باعث می‌شود خاطرات اشتباه جایگزین خاطرات واقعی شوند

یکی از دلایلی که برخی خاطرات قفل می‌شوند این است که مغز ما آن‌ها را با حافظه‌های کاذب (False Memories) جایگزین می‌کند. این پدیده زمانی رخ می‌دهد که اطلاعات نادرست یا تغییر یافته به‌طور ناخودآگاه جایگزین خاطرات اصلی می‌شود. مطالعات نشان داده است که خاطرات افراد می‌توانند تحت تأثیر پیشنهادات خارجی، مانند صحبت‌های دیگران یا تصاویر ذهنی تغییر یافته، قرار بگیرند. این موضوع به ویژه در شاهدان عینی در تحقیقات جنایی مشاهده شده ، که در آن افراد گاهی خاطراتی را به یاد می‌آورند که هرگز رخ نداده‌اند. مغز به دلیل ماهیت انعطاف‌پذیر خود، برخی اطلاعات را برای پر کردن شکاف‌های حافظه ایجاد می‌کند و این می‌تواند باعث شود که خاطرات واقعی پنهان شوند. برخی از افرادی که دچار فراموشی قطعی شده‌اند، ممکن است در عوض خاطرات جدیدی بسازند که هیچ پایه واقعی ندارند. این نشان می‌دهد که برخی از خاطراتی که فکر می‌کنیم قفل شده‌اند، ممکن است به دلیل تغییرات شناختی، جای خود را به نسخه‌ای متفاوت از واقعیت داده باشند.

۸- برخی خاطرات تنها در شرایط خاص قابل بازیابی هستند

تحقیقات نشان داده است که برخی خاطرات زمانی که در همان شرایط فیزیکی یا احساسی گذشته قرار بگیریم، راحت‌تر بازیابی می‌شوند. این پدیده به عنوان وابستگی حافظه به موقعیت (State-Dependent Memory) شناخته می‌شود، جایی که اطلاعات ذخیره‌شده در مغز تنها زمانی در دسترس قرار می‌گیرند که فرد دوباره در محیط یا حالت ذهنی مشابهی قرار گیرد. به همین دلیل، شنیدن یک موسیقی قدیمی یا بوییدن یک عطر خاص می‌تواند خاطراتی را که مدت‌ها به نظر می‌رسید فراموش شده‌اند، ناگهان زنده کند. این موضوع نشان می‌دهد که خاطرات قفل‌شده، همیشه از بین نرفته‌اند، بلکه مغز تنها در شرایط خاصی اجازه دسترسی به آن‌ها را می‌دهد. این پدیده در مواردی مانند حافظه احساسی و حافظه زمینه‌ای نقش مهمی دارد. برای مثال، برخی افراد در زمان استرس یا شادی شدید به یاد خاطراتی می‌افتند که در شرایط عادی هرگز قابل بازیابی نیستند. مطالعات روانشناختی نشان داده است که حتی برخی بیماران مبتلا به فراموشی موقت، هنگامی که در شرایط مشابهی قرار می‌گیرند، می‌توانند برخی خاطرات را بازیابی کنند.

۹- ضربه‌های مغزی می‌توانند مسیرهای عصبی خاطرات را قطع کنند

یکی از دلایل اصلی که باعث می‌شود برخی خاطرات دیگر قابل دسترسی نباشند، آسیب‌های فیزیکی به ساختارهای مغزی است. افرادی که دچار ضربه مغزی (Traumatic Brain Injury) می‌شوند، اغلب بخش‌هایی از خاطرات خود را از دست می‌دهند. بسته به شدت آسیب، این فراموشی می‌تواند موقتی یا دائمی باشد. مهم‌ترین ناحیه‌ای که در ذخیره‌سازی خاطرات نقش دارد، هیپوکامپ است و اگر این قسمت آسیب ببیند، فرد ممکن است توانایی یادآوری خاطرات گذشته یا ایجاد خاطرات جدید را از دست بدهد. برخی افراد پس از یک تصادف یا جراحی مغز، بخش‌های بزرگی از خاطرات خود را به طور کامل فراموش می‌کنند. دانشمندان بر این باورند که در برخی موارد، مسیرهای عصبی که خاطرات را ذخیره می‌کنند، به دلیل آسیب مغزی قطع می‌شوند و دیگر امکان بازیابی اطلاعات وجود ندارد. با این حال، برخی مطالعات نشان داده است که با تمرین‌های شناختی و توانبخشی مغزی، ممکن است بتوان برخی از این خاطرات را مجدداً فعال کرد.

۱۰- فرایند «زوال حافظه» باعث محو شدن تدریجی برخی خاطرات می‌شود

همان‌طور که مغز اطلاعات جدید را دریافت می‌کند، برخی خاطرات قدیمی به‌تدریج محو می‌شوند. این پدیده که به عنوان زوال حافظه (Memory Decay) شناخته می‌شود، زمانی رخ می‌دهد که مسیرهای عصبی مرتبط با یک خاطره خاص به دلیل عدم استفاده، تضعیف شوند. برخلاف سرکوب یا آسیب مغزی، این نوع از فراموشی طبیعی است و در طول زمان برای همه انسان‌ها اتفاق می‌افتد. مطالعات نشان داده است که اگر یک خاطره به‌طور مداوم مرور نشود، اتصالات سیناپسی آن در مغز ضعیف‌تر شده و احتمال دسترسی به آن کاهش می‌یابد. به همین دلیل، بسیاری از اطلاعاتی که در دوران مدرسه یاد گرفته‌ایم، در صورت عدم استفاده، پس از چند سال از ذهن پاک می‌شوند. برخی تحقیقات نشان داده‌اند که حتی اگر مغز اطلاعات را از دست داده باشد، ممکن است در شرایط خاص (مانند تحریک الکتریکی یا هیپنوتراپی) آن‌ها را دوباره بازیابی کند. این نشان می‌دهد که خاطرات کاملاً از بین نمی‌روند، بلکه به مرور در لایه‌های پنهان ذهن محو می‌شوند.