نخستین رایانه آنالوگ تایخ – آنتی‌کیترا Antikythera- «شاید» هرگز کار نمی‌کرده!
در میان آثار شگفت‌انگیز باقی‌مانده از دنیای باستان، گاهی ابزاری کشف می‌شود که تمام تصورات ما از دانش و فناوری گذشته را زیر سؤال می‌برد. یکی از این کشفیات، آنتی‌کیترا Antikythera است؛ دستگاهی فلزی، پیچیده و عجیب که در دل یک کشتی غرق‌شده در نزدیکی جزیره‌ی آنتی‌کیترا در یونان یافت شد.
این ابزار کوچک، در نگاه نخست چیزی بیش از تکه‌ای زنگ‌زده به‌نظر نمی‌رسید، اما مطالعات نشان داد که از چرخ‌دنده‌هایی هماهنگ و ظریف ساخته شده. ساختاری که بی‌شباهت به سازوکار ساعت‌های مدرن یا حتی رایانه‌های مکانیکی اولیه نیست. همین کشف، زمینه‌ساز نظریه‌ای شد که آن را به‌عنوان قدیمی‌ترین رایانه آنالوگ جهان معرفی کرد. فرضیه‌ای که برای بسیاری از مورخان علم، هیجان‌انگیز و حتی شگفت‌آور بود. چرا که نشان می‌داد هزاران سال پیش، انسان‌هایی می‌زیسته‌اند که فهمی از مهندسی و محاسبات نجومی داشته‌اند که با عصر خود همخوانی نداشت.
تاکنون پژوهش‌های بسیاری برای رمزگشایی از این مکانیزم انجام شده است، اما همچنان بخش‌های مهمی از عملکرد آن در هاله‌ای از ابهام باقی مانده‌اند. هیچ نسخه مشابهی از آن در منابع تاریخی یا بقایای باستانی دیگر یافت نشده، و همین موضوع باعث شده تا دستگاه، به‌نوعی یک‌تکه‌ی گمشده از پازلی بزرگ باشد که به دوران کلاسیک تعلق دارد.
برخی گمان می‌کرده‌اند که این ابزار برای پیش‌بینی کسوف، خسوف، و موقعیت اجرام آسمانی به‌کار می‌رفته است؛ برخی دیگر آن را تقویمی پیچیده یا حتی وسیله‌ای آموزشی می‌دانند. اما آن‌چه مسلم است، دقت خارق‌العاده‌ی طراحی آن است که در دوران خود بی‌سابقه بوده. به‌ویژه آن‌که این ابزار، حدود ۲۰۰۰ سال پیش ساخته شده؛ زمانی که چرخ‌دنده‌سازی هنوز در مراحل ابتدایی قرار داشت. راز پیچیدگی این سازوکار هنوز حل‌نشده باقی مانده و تنها چیزی که از آن مطمئن هستیم، این است که با ابزاری کاملاً استثنایی سروکار داریم. ابزاری که اگر واقعاً کار می‌کرده باشد، گواهی بر دست‌نایافتنی‌ترین توانایی‌های فنی انسان باستان است.
اما در برابر این تحسین، شک‌وتردیدهای علمی نیز رو به افزایش‌اند. اینکه آیا این دستگاه واقعاً توان انجام محاسبات نجومی داشته یا صرفاً یک نمونه‌ی نمایشی و غیرکاربردی بوده، هنوز پاسخی قطعی نیافته است. از یک سو، برخی قطعات گمشده‌اند، برخی دفرمه شده‌اند و برخی دیگر آن‌قدر آسیب دیده‌اند که تشخیص کارکردشان دشوار است. از سوی دیگر، مدل‌های رایانه‌ای و بازسازی‌های دقیق، برخی تناقض‌ها را در عملکرد واقعی این ابزار نشان می‌دهند. و اکنون، یک پژوهش تازه، این بحث دیرینه را دوباره به جریان انداخته است: آیا مکانیزم آنتی‌کیترا واقعاً کار می‌کرد؟ یا تنها یک خیال زیبا بود؟
کشفی که ممکن است یک افسانه‌ی فنی بیش نبوده باشد
در نگاه نخست، مکانیزم آنتی‌کیترا همچون گوهری پنهان در اعماق تاریخ به‌نظر می‌رسید. ابزاری که بسیاری آن را سندی روشن بر نبوغ فنی یونان باستان دانستند؛ یک رایانه‌ی نجومی دستی، پیشرفته‌تر از هر چیز مشابهی تا قرن‌ها بعد. اما اکنون پژوهشی تازه، این نگاه خوش‌بینانه را به چالش می‌کشد. مدلی رایانه‌ای از عملکرد این دستگاه، براساس دو مطالعه‌ی پیشین، احتمال می‌دهد که آنتی‌کیترا اصلاً عملیاتی نبوده یا اگر هم بوده، بسیار ناقص و ناپایدار عمل می‌کرده است.
یکی از این پژوهش‌ها نشان می‌داد که شکل مثلثی دندانه‌های چرخ‌دنده، باعث حرکت‌های ناهماهنگ، شتاب‌گیری و کاهش سرعت ناگهانی می‌شده است. دیگری، با اسکن‌های سی‌تی، به فاصله‌گذاری‌های نامنظم، پراکندگی ناهماهنگ دندانه‌ها و خطاهای ساخت در قطعات اشاره کرده بود. این دو یافته، در کنار هم، پایه‌ی تحلیل جدید را شکل دادند.
دستگاهی که احتمالاً هرگز کامل نمی‌چرخید
طبق تحلیل این مدل جدید، اگر خطاهای ساخت به‌درستی تشخیص داده شده باشند، بسیاری از چرخ‌دنده‌ها هنگام چرخش دچار گیر می‌شدند. برای نمونه، عقربه‌ی خورشیدی مکانیزم، شاید حتی نتواند بیش از یک‌سوم مسیر چرخش خود را طی کند. و از آن‌جا که تمامی قطعات به هم وابسته‌اند، گیر کردن حتی یک چرخ‌دنده کافی‌ست تا کل سازوکار از حرکت بایستد.
در نتیجه، پژوهشگران دو سناریو را محتمل می‌دانند: یا دستگاه از ابتدا با خطاهایی ساخته شده بوده که مانع عملکردش می‌شده، یا اینکه خطاهایی که امروز در اسکن‌ها دیده می‌شود، محصول تخریب در گذر زمان است، نه نقص در طراحی اصلی. چون قطعات موجود، آسیب‌دیده‌اند و بررسی آن‌ها لزوماً بازتاب شرایط ساخت اولیه نیست.
ابزاری نمایشی یا محاسبه‌گر دقیق؟
در پاسخ به این معما، برخی پیشنهاد داده‌اند که مکانیزم آنتی‌کیترا ممکن است بیشتر یک ابزار نمایشی آموزشی بوده باشد تا دستگاهی کاربردی برای پیش‌بینی‌های نجومی. شاید چیزی شبیه به مدل‌های مکانیکی سیارات که در دانشگاه‌ها برای نمایش حرکت اجرام آسمانی استفاده می‌شوند. این فرضیه، نیاز به دقت بالای عملکرد را کم‌رنگ می‌کند و در عوض، بر جلوه‌ی بصری و مفهومی آن تأکید دارد.
از سوی دیگر، خود نویسندگان تحقیق جدید هم تأکید می‌کنند که نباید با قطعیت در مورد بی‌کاربرد بودن این دستگاه قضاوت کرد. بسیاری از داده‌ها، به‌دلیل آسیب‌های طولانی‌مدت، در سطحی حدسی و غیرقطعی باقی می‌مانند. بنابراین، هنوز نمی‌توان با اطمینان گفت که مکانیزم آنتی‌کیترا فقط یک خیال خوش بود یا واقعاً روزی کار می‌کرد.
منبع: arXiv
