هورمون‌های بدن انسان و نقش غدد درون‌ریز | چگونه پیام‌رسان‌های شیمیایی زندگی ما را کنترل می‌کنند؟

شاید برایتان پیش آمده باشد که در یک روز معمولی، بی‌دلیل احساس خستگی یا اضطراب کنید و ندانید چرا. در جایی خوانده بود که دانشمندی می‌گفت: «بدن انسان یک آزمایشگاه زنده است که در هر لحظه ده‌ها ماده فعال در آن در گردش‌اند». این مواد همان هورمون‌ها هستند که توسط غدد درون‌ریز ترشح می‌شوند و تأثیرات گسترده‌ای بر روح، جسم و رفتار انسان دارند. هورمون‌ها پیام‌رسان‌های شیمیایی‌اند که از راه جریان خون به سراسر بدن می‌رسند. برخلاف غدد برون‌ریز، غدد درون‌ریز (Endocrine Glands) مجرا ندارند و ترشحات‌شان مستقیماً وارد خون می‌شود. هورمون‌ها می‌توانند بر خلق‌وخو، خواب، رشد، سوخت‌وساز، باروری، و حتی عملکرد سیستم ایمنی اثر بگذارند. درک عملکرد این سیستم پیچیده، ما را به حقیقت‌های پنهان در پشت رفتارهای روزمره‌مان نزدیک‌تر می‌کند.

دوستی تعریف می‌کرد که سال‌ها فکر می‌کرد مشکل خواب و خستگی دائمی‌اش به سبک زندگی‌اش مربوط است، اما پس از بررسی پزشکی، مشخص شد کم‌کاری تیروئید دارد. همین تجربه ساده نشان داد که اختلال در عملکرد غدد درون‌ریز می‌تواند زندگی روزمره را از هم بپاشد. تیروئید، هیپوفیز، آدرنال، پانکراس و غدد جنسی از اصلی‌ترین اعضای این سیستم‌اند. هورمون‌ها تنها نقش تنظیمی ندارند، بلکه به‌نوعی ترجمان درونی احساسات و واکنش‌های فیزیکی‌اند. مثلاً افزایش کورتیزول در بدن ممکن است به اضطراب و بی‌خوابی منجر شود. یا افزایش تستوسترون می‌تواند رفتارهای پرخاشگرانه را افزایش دهد. درواقع، هورمون‌ها مانند رهبران پشت‌پرده بدن عمل می‌کنند، بی‌آنکه ما از وجودشان آگاه باشیم.

با پیشرفت علم پزشکی، نقش هورمون‌ها در بسیاری از بیماری‌ها روشن‌تر شده است. دیابت، افسردگی، ناباروری، اختلالات تیروئید، سندرم‌های متابولیک و حتی برخی سرطان‌ها به نوعی با عدم تعادل هورمونی در ارتباط‌اند. برخی هورمون‌ها مانند انسولین، در سطح عمومی شناخته‌شده‌اند، اما دیگران مانند ملاتونین یا آلدسترون کمتر مورد توجه قرار گرفته‌اند. امروز، درمان‌های هورمونی به یکی از روش‌های مهم پزشکی در زمینه‌هایی چون زنان، غدد، روان‌پزشکی و سالمندی تبدیل شده‌اند. هورمون‌ها همچنین کلید پیوند ذهن و بدن هستند، چراکه با تأثیر بر مغز، واکنش‌های جسمی ما را هم تنظیم می‌کنند. شناخت آن‌ها به ما کمک می‌کند تا نه‌تنها بیماری‌ها را درمان کنیم، بلکه بهتر با خود و بدن‌مان کنار بیاییم.

۱-
هیپوفیز؛ غده فرمانده هورمون‌ها

غده هیپوفیز (Pituitary Gland) که در کف مغز و در نزدیکی هیپوتالاموس قرار دارد، یکی از اصلی‌ترین غدد درون‌ریز بدن است. این غده کوچک اما بسیار تأثیرگذار، به‌عنوان «غده رئیس» شناخته می‌شود. هیپوفیز خود هورمون‌هایی تولید می‌کند که عملکرد سایر غدد مانند تیروئید، آدرنال و غدد جنسی را کنترل می‌کنند. از جمله مهم‌ترین هورمون‌های آن می‌توان به هورمون رشد (Growth Hormone)، پرولاکتین (Prolactin) و ACTH اشاره کرد. اگرچه هیپوفیز تحت کنترل هیپوتالاموس است، اما نقشش در هدایت سایر غدد انکارناپذیر است. اختلال در این غده می‌تواند باعث توقف رشد، ناباروری، یا مشکلات متابولیک شود. برخی از تومورها نیز ممکن است فعالیت بیش‌ازحد هیپوفیز را تحریک کنند. بررسی عملکرد این غده معمولاً از طریق آزمایش خون و تصویربرداری مغزی انجام می‌شود. در درمان برخی بیماری‌ها، داروهایی برای مهار یا تحریک فعالیت هیپوفیز استفاده می‌شود. این غده کوچک درواقع بزرگ‌ترین نقش را در هماهنگی درون‌بدنی ایفا می‌کند.

۲-
تیروئید؛ تنظیم‌کننده سوخت‌وساز بدن

غده تیروئید (Thyroid Gland) در جلوی گردن و بالای نای قرار دارد و هورمون‌هایی به نام تیروکسین (T4) و تری‌یدوتیرونین (T3) تولید می‌کند. این هورمون‌ها در تنظیم متابولیسم، تولید انرژی، دمای بدن و حتی خلق‌وخو نقش دارند. کاهش فعالیت تیروئید منجر به کم‌کاری (Hypothyroidism) و افزایش آن به پرکاری (Hyperthyroidism) منتهی می‌شود. در کم‌کاری تیروئید، فرد ممکن است دچار افزایش وزن، خستگی، افسردگی و سردی بدن شود. در حالی‌که پرکاری می‌تواند باعث اضطراب، کاهش وزن ناگهانی و تپش قلب گردد. تیروئید همچنین در رشد مغزی جنین و کودکان نقش کلیدی دارد. کمبود ید در رژیم غذایی یکی از علل شایع اختلالات تیروئید است. در بسیاری از کشورها، اضافه‌کردن ید به نمک خوراکی برای پیشگیری از این مشکل رواج دارد. درمان اختلالات تیروئید معمولاً با داروهای هورمونی تنظیم‌کننده صورت می‌گیرد. نقش این غده در هماهنگی سوخت‌وساز بدن بسیار حساس و پیچیده است.

۳-
پانکراس؛ پلی میان غدد درون‌ریز و برون‌ریز

پانکراس (Pancreas) غده‌ای ترکیبی است که هم ویژگی‌های غدد برون‌ریز دارد و هم درون‌ریز. بخش درون‌ریز آن مسئول تولید هورمون‌هایی مانند انسولین (Insulin) و گلوکاگون (Glucagon) است که سطح قند خون را تنظیم می‌کنند. انسولین باعث جذب گلوکز از خون به سلول‌ها می‌شود، در حالی‌که گلوکاگون با آزاد کردن گلوکز از کبد، سطح قند را بالا می‌برد. دیابت نوع یک و دو، نتیجه اختلال در تولید یا عملکرد انسولین هستند. کمبود انسولین یا مقاومت سلول‌ها به آن، می‌تواند منجر به افزایش قند خون و آسیب‌های جدی در بدن شود. بررسی قند خون ناشتا، اولین قدم در ارزیابی سلامت این غده است. پانکراس همچنین در فرایند گوارش از طریق تولید آنزیم‌های گوارشی نقش دارد. حفظ تعادل قند خون یکی از مهم‌ترین وظایف این غده حیاتی است. درمان‌های نوین مانند انسولین تزریقی و پمپ‌های هوشمند، با الگوبرداری از این سازوکار طبیعی طراحی شده‌اند.

۴-
آدرنال؛ غده‌ای برای بقا در شرایط بحرانی

غدد آدرنال (Adrenal Glands) یا فوق کلیوی، دو غده کوچک هستند که در بالای هر کلیه قرار دارند. این غدد، در مواجهه با استرس، ترس، و تهدید فیزیکی فعال می‌شوند و هورمون‌هایی مانند آدرنالین (Adrenaline)، نورآدرنالین (Noradrenaline) و کورتیزول (Cortisol) ترشح می‌کنند. آدرنالین ضربان قلب را بالا می‌برد، فشار خون را افزایش می‌دهد و بدن را برای واکنش سریع آماده می‌سازد. کورتیزول به‌عنوان «هورمون استرس» شناخته می‌شود و در تنظیم قند خون، کاهش التهاب و کنترل خواب نقش دارد. ترشح بلندمدت کورتیزول، به‌ویژه در شرایط استرس مزمن، می‌تواند به ضعف سیستم ایمنی و اختلالات روانی منجر شود. غدد آدرنال همچنین هورمون‌هایی برای تعادل آب، نمک و فشار خون تولید می‌کنند. بیماری‌هایی مانند سندرم کوشینگ یا بیماری آدیسون به اختلال در این غدد مربوط‌اند. عملکرد نرمال آدرنال برای بقا در شرایط بحرانی ضروری است. این غدد، نگهبانان بی‌سروصدای واکنش‌های اضطراری بدن‌اند.

۵-
غدد جنسی؛ مرکز کنترل بلوغ و باروری

غدد جنسی، شامل بیضه‌ها (Testes) در مردان و تخمدان‌ها (Ovaries) در زنان، از اصلی‌ترین غدد درون‌ریز بدن هستند. این غدد هورمون‌هایی مانند تستوسترون (Testosterone)، استروژن (Estrogen) و پروژسترون (Progesterone) تولید می‌کنند که در تعیین ویژگی‌های جنسی ثانویه، رشد، و باروری نقش دارند. در دوران بلوغ، افزایش سطح این هورمون‌ها موجب رشد اندام‌های جنسی، تغییر صدا، رشد مو و تنظیم چرخه قاعدگی می‌شود. تستوسترون در ایجاد عضله‌سازی، انگیزه و پرخاشگری نقش دارد، در حالی‌که استروژن و پروژسترون چرخه تخمک‌گذاری و بارداری را تنظیم می‌کنند. این هورمون‌ها نه‌تنها بر جسم، بلکه بر روان نیز تأثیر می‌گذارند. اختلال در عملکرد این غدد می‌تواند موجب ناباروری، بی‌نظمی قاعدگی، یا اختلالات جنسی شود. در برخی درمان‌های ناباروری، از داروهای تنظیم‌کننده این هورمون‌ها استفاده می‌شود. عملکرد غدد جنسی در طول زندگی دستخوش تغییر است، به‌ویژه در دوران یائسگی یا سالمندی. این غدد در هماهنگی هورمونی، زیربنای سلامت جنسی و تولیدمثل به‌شمار می‌روند.

۶-
هورمون ملاتونین؛ تنظیم‌کننده چرخه خواب و بیداری

هورمون ملاتونین (Melatonin) توسط غده صنوبری یا پینه‌آل (Pineal Gland) که در عمق مغز قرار دارد، ترشح می‌شود. این هورمون در پاسخ به تاریکی تولید می‌شود و نقش اصلی آن تنظیم ریتم شبانه‌روزی بدن یا همان «ساعت زیستی» است. با افزایش تاریکی شب، سطح ملاتونین در خون بالا می‌رود و بدن را برای خواب آماده می‌کند. در مقابل، با رسیدن نور به چشم‌ها، ترشح آن کاهش می‌یابد و فرد بیدار و هوشیار می‌شود. اختلال در ترشح ملاتونین می‌تواند به بی‌خوابی، اختلالات خواب یا خستگی مزمن منجر شود. افرادی که زیاد در معرض نور مصنوعی هستند یا شیفت شب کار می‌کنند، ممکن است دچار به‌هم‌ریختگی این سیستم شوند. مکمل‌های ملاتونین گاه برای درمان بی‌خوابی موقت یا تنظیم خواب پس از سفرهای طولانی (Jet Lag) استفاده می‌شود. این هورمون همچنین با سیستم ایمنی و خلق‌وخو نیز در ارتباط است. ملاتونین مانند ساعت‌ساز خاموش بدن، نقش کلیدی در تعادل روز و شب ایفا می‌کند.

۷-
هورمون پرولاکتین؛ پیوندی میان عشق و شیر

پرولاکتین (Prolactin) هورمونی است که توسط غده هیپوفیز ترشح می‌شود و نقش اصلی آن تحریک تولید شیر در زنان پس از زایمان است. اما این تنها نقش آن نیست، چراکه پرولاکتین در مردان و زنان درگیر رفتارهای اجتماعی، پیوند عاطفی و تنظیم ایمنی نیز هست. افزایش طبیعی این هورمون در دوران بارداری و شیردهی کمک می‌کند تا تولید شیر به‌درستی انجام شود. اگر سطح آن خارج از دوران بارداری بالا رود، ممکن است باعث قطع قاعدگی، ناباروری یا ترشح شیر در زنان شود. در مردان، پرولاکتین بالا ممکن است با کاهش میل جنسی و اختلال نعوظ همراه باشد. تومورهای کوچک در هیپوفیز، به‌ویژه آدنوم پرولاکتینی، می‌توانند موجب افزایش این هورمون شوند. اندازه‌گیری سطح پرولاکتین در خون یکی از راه‌های تشخیص مشکلات غدد درون‌ریز است. داروهایی مانند داستینکس یا بروموکریپتین می‌توانند برای کاهش سطح آن تجویز شوند. پرولاکتین نه‌تنها با فرآیندهای زیستی بلکه با احساسات و رفتارهای انسانی پیوند خورده است.

۸-
هورمون آلدسترون؛ تعادل‌ساز فشار خون و سدیم

آلدسترون (Aldosterone) هورمونی است که در بخش قشری غدد فوق کلیوی (Adrenal Cortex) تولید می‌شود و در تنظیم تعادل آب، سدیم (Sodium) و پتاسیم نقش دارد. این هورمون روی کلیه‌ها اثر می‌گذارد و باعث بازجذب سدیم و دفع پتاسیم می‌شود. در نتیجه، آب بیشتری در بدن حفظ شده و فشار خون افزایش می‌یابد. این سازوکار در شرایطی مانند کم‌آبی، خون‌ریزی یا افت فشار، بسیار حیاتی است. کاهش یا افزایش ترشح آلدسترون می‌تواند باعث اختلال در فشار خون و تعادل الکترولیتی شود. بیماری‌هایی مانند سندرم کون (Conn’s Syndrome) با افزایش غیرطبیعی این هورمون همراه‌اند. همچنین در بیماری آدیسون، آلدسترون کاهش می‌یابد و منجر به افت شدید فشار و از دست‌رفتن سدیم می‌شود. اندازه‌گیری این هورمون در آزمایش‌های تخصصی، به تشخیص بیماری‌های کلیوی و فشار خون مقاوم کمک می‌کند. آلدسترون یکی از کلیدهای پنهان حفظ تعادل حیاتی در بدن است.

۹-
هورمون اکسی‌توسین؛ هورمون اعتماد، پیوند و زایمان

اکسی‌توسین (Oxytocin) یکی از هورمون‌های مهم مغز است که توسط هیپوتالاموس تولید شده و از طریق غده هیپوفیز به خون ترشح می‌شود. این هورمون به‌ویژه در زمان زایمان، با ایجاد انقباضات رحمی، فرآیند تولد نوزاد را تسهیل می‌کند. پس از زایمان نیز ترشح آن موجب خروج شیر از سینه در پاسخ به مکیدن نوزاد می‌شود. اما اکسی‌توسین تنها محدود به فرآیندهای فیزیکی نیست؛ این هورمون در ایجاد احساس پیوند، اعتماد، همدلی و تعامل اجتماعی نقش دارد. به همین دلیل به آن «هورمون عشق» یا «هورمون پیوند» نیز گفته می‌شود. در مطالعات روان‌شناسی، سطح اکسی‌توسین با کیفیت روابط انسانی، وابستگی مادر و نوزاد و حتی کاهش اضطراب مرتبط دانسته شده است. سطح پایین آن در برخی اختلالات مانند اوتیسم یا افسردگی پس از زایمان مشاهده شده است. پژوهشگران در حال بررسی استفاده از اسپری‌های بینی اکسی‌توسین برای تقویت تعاملات اجتماعی‌اند. این هورمون پل میان زیست‌شناسی و روان‌شناسی انسان است. اکسی‌توسین نشان می‌دهد که چگونه بدن می‌تواند عشق را در خود رمزگذاری کند.

۱۰-
هورمون لپتین؛ تنظیم‌کننده اشتها و ذخایر چربی

لپتین (Leptin) هورمونی است که توسط سلول‌های چربی (Adipocytes) تولید می‌شود و به مغز پیام سیری می‌فرستد. این هورمون نقش مهمی در تعادل انرژی بدن، کاهش اشتها و جلوگیری از پرخوری دارد. وقتی سطح چربی بدن بالا می‌رود، لپتین افزایش می‌یابد و باعث کاهش احساس گرسنگی می‌شود. در مقابل، در زمان گرسنگی یا کاهش ذخایر چربی، سطح لپتین پایین می‌آید و میل به غذا افزایش می‌یابد. با این حال، در چاقی مزمن، بدن ممکن است به لپتین مقاوم شود، یعنی با وجود سطح بالای لپتین، مغز به پیام آن پاسخ نمی‌دهد. این پدیده را «مقاومت به لپتین» (Leptin Resistance) می‌نامند که یکی از عوامل مؤثر در چاقی مفرط است. بررسی سطح لپتین در خون می‌تواند به تشخیص اختلالات تغذیه‌ای و متابولیکی کمک کند. فعالیت بدنی منظم و رژیم غذایی متعادل می‌تواند حساسیت به این هورمون را بهبود ببخشد. لپتین، کلید گفت‌وگوی پنهان بین چربی‌ها و مغز است. این هورمون نشان می‌دهد که چربی فقط ذخیره انرژی نیست، بلکه غده‌ای فعال و هوشمند است.

۱۱-
هورمون گلوکاگون؛ نجات‌دهنده در زمان افت قند خون

گلوکاگون (Glucagon) هورمونی است که توسط سلول‌های آلفای لوزالمعده (Pancreatic Alpha Cells) تولید می‌شود. نقش اصلی این هورمون، افزایش سطح گلوکز خون در زمان افت قند است. وقتی قند خون کاهش می‌یابد، گلوکاگون به کبد پیام می‌دهد تا گلیکوژن (Glycogen) ذخیره‌شده را به گلوکز تبدیل کرده و وارد جریان خون کند. این فرآیند را گلیکوژنولیز (Glycogenolysis) می‌نامند. همچنین گلوکاگون می‌تواند از طریق گلوکونئوژنز (Gluconeogenesis) گلوکز جدید از منابع غیرکربوهیدراتی بسازد. در بیماران دیابتی، تزریق گلوکاگون در موارد هیپوگلیسمی شدید (افت خطرناک قند) بسیار حیاتی است. بدون گلوکاگون، بدن نمی‌تواند در شرایط روزه‌داری یا استرس، تعادل قند خون را حفظ کند. این هورمون، مکمل عملکرد انسولین است و با آن در تعادل قرار دارد. گلوکاگون مانند زنگ هشدار متابولیکی عمل می‌کند که بدن را از بحران قندی نجات می‌دهد.

۱۲-
هورمون پاراتورمون؛ تنظیم‌کننده کلسیم خون و سلامت استخوان

پاراتورمون (Parathyroid Hormone یا PTH) توسط غدد پاراتیروئید که در پشت غده تیروئید قرار دارند، ترشح می‌شود. وظیفه اصلی این هورمون، تنظیم سطح کلسیم (Calcium) و فسفر در خون و بافت‌هاست. وقتی سطح کلسیم خون کاهش می‌یابد، پاراتورمون فعال می‌شود و باعث برداشت کلسیم از استخوان‌ها و افزایش جذب آن از روده و کلیه‌ها می‌گردد. این فرآیند برای عملکرد طبیعی عضلات، اعصاب و قلب حیاتی است. افزایش بیش‌ازحد PTH می‌تواند موجب پوکی استخوان، سنگ کلیه و اختلالات عصبی شود. در مقابل، کاهش سطح آن ممکن است باعث گرفتگی عضلات و تتانی (Tetany) گردد. تنظیم دقیق کلسیم وابسته به تعادل میان پاراتورمون، ویتامین D و هورمون کلسی‌تونین (Calcitonin) است. آزمایش خون برای اندازه‌گیری PTH در بیماران با مشکلات استخوانی یا کلیوی انجام می‌شود. پاراتورمون ستون تعادل کلسیمی بدن است که هم سلامت استخوان را تضمین می‌کند و هم عملکرد سلول‌های حیاتی را.

۱۳-
هورمون کلسی‌تونین؛ همیار پاراتورمون در تعادل استخوان‌ها

کلسی‌تونین (Calcitonin) هورمونی است که توسط سلول‌های پارافولیکولار تیروئید ترشح می‌شود و نقش متضادی با پاراتورمون دارد. این هورمون باعث کاهش سطح کلسیم خون از طریق مهار برداشت آن از استخوان‌ها می‌شود. وقتی سطح کلسیم بیش‌ازحد بالا رود، کلسی‌تونین فعال شده و مانع از آزادسازی بیشتر کلسیم از استخوان می‌شود. همچنین با کاهش بازجذب کلسیم در کلیه‌ها، میزان دفع آن را افزایش می‌دهد. این مکانیسم از تخریب استخوان جلوگیری کرده و به حفظ تراکم استخوانی کمک می‌کند. با اینکه اثر کلسی‌تونین در انسان نسبت به پاراتورمون کمتر است، اما در شرایطی مثل بیماری پاژه یا پوکی استخوان، از فرم دارویی آن استفاده می‌شود. این هورمون به‌ویژه در دوران کودکی و رشد استخوان‌ها اهمیت بیشتری دارد. کلسی‌تونین مانند سپر محافظی عمل می‌کند تا کلسیم در خون از حد نرمال فراتر نرود. حضور هماهنگ آن با پاراتورمون، ضامن پایداری کانی‌سازی استخوان است.

۱۴-
هورمون آدرنالین؛ محرک جنگ یا گریز

آدرنالین (Adrenaline) که با نام اپی‌نفرین (Epinephrine) نیز شناخته می‌شود، در غده فوق کلیوی و در پاسخ به استرس، ترس یا هیجان ترشح می‌شود. این هورمون از طریق تحریک سیستم عصبی سمپاتیک، بدن را برای «مبارزه یا فرار» آماده می‌کند. ضربان قلب را افزایش می‌دهد، راه‌های تنفسی را باز می‌کند و خون را به سمت عضلات هدایت می‌کند. همچنین، قند خون را افزایش داده و انرژی فوری فراهم می‌سازد. این پاسخ‌ها کمک می‌کنند تا بدن در شرایط خطر، سریع و مؤثر واکنش نشان دهد. در پزشکی، آدرنالین به‌صورت تزریقی برای درمان شوک آنافیلاکتیک یا ایست قلبی استفاده می‌شود. ترشح مداوم و بلندمدت آن، در استرس مزمن، می‌تواند به فرسودگی جسمی و روانی بینجامد. آدرنالین، نیروی محرکه بقا در لحظات بحرانی است. اگرچه اثرش گذراست، اما تأثیر آن بر عملکرد فوری بدن بسیار عمیق است.

۱۵-
هورمون FSH و LH؛ هماهنگ‌کنندگان چرخه قاعدگی و تولیدمثل

دو هورمون FSH (Follicle Stimulating Hormone) و LH (Luteinizing Hormone) که از غده هیپوفیز ترشح می‌شوند، نقش کلیدی در تنظیم عملکرد تخمدان‌ها و بیضه‌ها دارند. در زنان، FSH باعث رشد فولیکول‌های تخمدانی و آماده‌سازی تخمک برای تخمک‌گذاری می‌شود. LH نیز موجب ترشح استروژن، تحریک تخمک‌گذاری و تشکیل جسم زرد (Corpus Luteum) می‌گردد. در مردان، FSH رشد سلول‌های اسپرم‌ساز و LH تولید تستوسترون را در بیضه‌ها فعال می‌کنند. این دو هورمون با تعامل با هورمون‌های جنسی، چرخه قاعدگی، باروری و میل جنسی را تنظیم می‌کنند. اختلال در تعادل آن‌ها ممکن است به ناباروری، بی‌نظمی قاعدگی یا بلوغ زودرس منجر شود. آزمایش سطح FSH و LH در ارزیابی عملکرد غدد جنسی و تخمدان‌ها به‌کار می‌رود. در درمان‌های ناباروری یا تحریک تخمک‌گذاری، داروهایی برای تقلید یا تحریک این هورمون‌ها تجویز می‌شود. FSH و LH مانند رهبران ارکستر هورمونی، هماهنگی ظریفی در تولیدمثل انسان ایجاد می‌کنند.

۱۶-
هورمون انسولین؛ کلید ورود گلوکز به سلول‌ها

انسولین (Insulin) یکی از مهم‌ترین هورمون‌های بدن است که توسط سلول‌های بتای لوزالمعده ترشح می‌شود. این هورمون پس از خوردن غذا و افزایش قند خون، وارد جریان خون می‌شود تا گلوکز را به درون سلول‌ها هدایت کند. بدون حضور انسولین، سلول‌ها نمی‌توانند از گلوکز برای تولید انرژی استفاده کنند. در افراد دیابتی نوع یک، تولید انسولین متوقف می‌شود و نیاز به تزریق آن وجود دارد. در دیابت نوع دو نیز اغلب بدن به انسولین مقاوم می‌شود و نیاز به دارو برای افزایش حساسیت سلول‌ها به این هورمون وجود دارد. انسولین نه‌تنها بر سوخت‌وساز کربوهیدرات‌ها، بلکه بر ذخیره چربی و پروتئین نیز اثر دارد. عملکرد صحیح این هورمون برای حفظ سطح پایدار قند خون حیاتی است. مقادیر بالای انسولین در بلندمدت می‌تواند منجر به چاقی و اختلالات متابولیکی شود. انسولین یکی از اصلی‌ترین تنظیم‌کننده‌های انرژی در بدن است.

۱۷-
هورمون تستوسترون؛ فراتر از مردانگی و عضله‌سازی

تستوسترون (Testosterone) هورمونی است که بیشتر در بیضه‌ها تولید می‌شود و در زنان نیز به مقدار کمتری از تخمدان‌ها و غده فوق کلیوی ترشح می‌شود. این هورمون مسئول ایجاد ویژگی‌های جنسی ثانویه در مردان مانند رشد عضلات، موی بدن و بم‌شدن صداست. علاوه بر آن، تستوسترون نقش مهمی در میل جنسی، تراکم استخوان و خلق‌وخو ایفا می‌کند. کاهش سطح این هورمون می‌تواند منجر به خستگی، افسردگی، کاهش میل جنسی و حتی پوکی استخوان شود. ورزش منظم و خواب کافی می‌توانند سطح طبیعی آن را تقویت کنند. از سوی دیگر، مصرف غیرپزشکی تستوسترون یا داروهای مشتق از آن می‌تواند عوارض جدی مانند ناباروری و بیماری‌های قلبی ایجاد کند. در برخی درمان‌های ناباروری مردان، از تستوسترون تحت نظر پزشک استفاده می‌شود. سطح این هورمون با افزایش سن به‌تدریج کاهش می‌یابد. تستوسترون، فراتر از نماد قدرت بدنی، تنظیم‌کننده بخشی از هویت روانی و فیزیولوژیک انسان است.

۱۸-
هورمون استروژن؛ معمار ظرافت و توازن زنانه

استروژن (Estrogen) گروهی از هورمون‌هاست که عمدتاً در تخمدان‌ها تولید می‌شود و مسئول توسعه و نگهداری ویژگی‌های جنسی زنانه است. این هورمون در کنار پروژسترون، چرخه قاعدگی را تنظیم می‌کند و بر رحم، پستان‌ها و استخوان‌ها اثر دارد. استروژن همچنین نقش‌هایی در عملکرد مغز، خلق‌وخو، کلسترول خون و سلامت پوست ایفا می‌کند. در دوران یائسگی، کاهش سطح این هورمون منجر به علائمی مانند گرگرفتگی، بی‌خوابی، تغییرات خلقی و خشکی واژن می‌شود. درمان جایگزینی هورمونی (HRT) در برخی زنان برای کاهش این علائم تجویز می‌شود، اگرچه با محدودیت‌هایی همراه است. سطوح غیرطبیعی استروژن ممکن است در بروز برخی سرطان‌ها، به‌ویژه سرطان پستان و رحم، مؤثر باشد. رژیم غذایی، وزن بدن و سبک زندگی نیز بر میزان ترشح آن تأثیر دارند. این هورمون بر زیبایی ظاهری، ثبات روانی و سلامت عمومی زنان تأثیرگذار است. استروژن، هورمونی حیاتی برای توازن میان جسم و ذهن در زنان است.

۱۹-
هورمون پروژسترون؛ حافظ بارداری و تعادل هورمونی

پروژسترون (Progesterone) هورمونی است که پس از تخمک‌گذاری در چرخه قاعدگی و از جسم زرد تخمدان ترشح می‌شود. این هورمون با آماده‌سازی دیواره رحم برای لانه‌گزینی تخم بارور‌شده، نقش کلیدی در حفظ بارداری دارد. اگر بارداری رخ ندهد، کاهش پروژسترون منجر به ریزش دیواره رحم و آغاز قاعدگی می‌شود. در بارداری، جفت (Placenta) تولید این هورمون را بر عهده می‌گیرد و سطح آن در خون بالا می‌ماند. پروژسترون همچنین بر خلق‌وخو، خواب، و عملکرد مغز تأثیر می‌گذارد. در درمان‌های ناباروری یا حفظ بارداری‌های پرخطر، مکمل‌های پروژسترون تجویز می‌شوند. کاهش مزمن این هورمون می‌تواند به قاعدگی نامنظم، نازایی یا سقط منجر شود. همچنین برخی از داروهای ضدبارداری با تقلید عملکرد این هورمون عمل می‌کنند. پروژسترون، حافظ سکوت و آرامش در چرخه پرآشوب هورمونی زنان است.

۲۰-
هورمون هورمون رشد؛ عامل پشت‌پرده قد، قدرت و ترمیم

هورمون رشد یا سوماتوتروپین (Growth Hormone – GH) توسط غده هیپوفیز ترشح می‌شود و نقش اصلی در رشد طولی استخوان‌ها و بافت‌های بدن دارد. این هورمون به‌ویژه در دوران کودکی و نوجوانی بیشترین ترشح را دارد و بر قد، ساختار استخوان، و حجم عضلات اثرگذار است. در بزرگسالی نیز به تنظیم متابولیسم چربی و بازسازی بافت‌ها کمک می‌کند. کمبود هورمون رشد در کودکان می‌تواند باعث کوتاهی قد و تأخیر رشد شود. در مقابل، ترشح بیش‌ازحد آن در دوران رشد منجر به ژیگانتیسم (Gigantism) و در بزرگسالی به آکرومگالی (Acromegaly) می‌انجامد. ورزش، خواب عمیق و تغذیه مناسب از عوامل تحریک‌کننده طبیعی ترشح این هورمون‌اند. در برخی موارد، تزریق هورمون رشد برای درمان کمبود آن صورت می‌گیرد. با این حال، استفاده نادرست از آن برای زیبایی یا افزایش عضله خطرناک است. هورمون رشد، معمار خاموش قامت، انرژی و ترمیم در بدن ماست.