علت چاقی در کودکان چیست و چطور درمان می‌شود؟
یکی از معضلات جدی بهداشتی، چاقی است که از طول عمر می‌کاهد و کیفیت زندگی شخص مبتلا را تهدید می‌کند. آمار کودکان و نوجوانان مبتلا به چاقی در کشور ما بسیار بالاست و بررسی‌ها نشان می‌دهند که چاقی در میان کودکان جوامع غربی نیز رو به افزایش است. در این جوامع، از هر چهار کودک و نوجوان، یک نفر اضافه وزن دارد. در 51 سال گذشته، این نسبت تا حد خطرناکی زیاد شده است. با توجه به این روند، یکی از هدف‌های بهداشتی جامعهٔ آمریکا این بوده است که شیوع چاقی را در میان افراد کاهش دهند تا نسبت آن در کل جامعه، به بیشتر از 02 درصد نرسد.
تعریف چاقی در کودکان
چاقی عبارت است از زیاد بودن چربی بدن نسبت به وزن بدن. چاقی حالتی است که در آن، چربی بدن، بیشتر از 25 درصد وزن بدن در پسران، و بیشتر از 32 درصد وزن بدن در دختران را تشکیل می‌دهد. اندازه‌گیری چربی زیر پوستی، معیار دقیقی برای سنجش چربی است. یک تکنسین ماهر می‌تواند، چربی زیر پوستی را در مدرسه یا کلینیک به آسانی اندازه‌گیری کند. عضلهٔ سه سر به تنهایی، سه سر و زیر کتفی، سه سرو پشت ساق، و پشت ساق به تنهایی، به عنوان نقاط اندازه‌گیری چربی زیر پوستی به کار می‌روند. زمانی که نقاط سه سر و پشت ساق مورد استفاده قرار می‌گیرند، مجموع چربی‌های زیر پوستی در محدودهٔ 25-10میلی‌متر برای پسران، و در محدودهٔ 30-16میلی‌متر برای دختران، مناسب است.
مشکلات همراه با چاقی
همهٔ نوزادان چاق به کودکان چاق تبدیل نمی‌شوند و همهٔ کودکان چاق نیز به بزرگسالان چاق تبدیل نمی‌شوند. البته، شیوع چاقی با بالا رفتن سن میان مردان و زنان افزایش می‌یابد و احتمال بیشتری می‌رود که چاقی و اضافهٔ وزنی که در دوران اولیهٔ کودکی شروع می‌شود، در طول دوران زندگی ادامه یابد.
چاقی مشکلات متعددی برای کودک ایجاد می‌کند. علاوه بر افزایش خطر چاقی در بزرگسالی، چاقی در کودکان می‌تواند به بیماری فشار خون، دیابت ملیتوس نوع دوم و افزایش خطر بیماری کرونر قلبی می‌انجامد. هم‌چنین سبب می‌شود، فشار روی مفاصلی که وزن را تحمل می‌کنند، افزایش یابد. اعتماد به نفس را در کودکان کاهش می‌دهد و بر ارتباطات کودک با هم سالانش تأثیر می‌گذارد. برخی محققین معتقدند که مشکلات روانی و اجتماعی، مهم‌ترین عواقب ناشی از چاقی در کودکان هستند.
دلایل چاقی کودکان
چاقی در کودکان چند علت دارد که همگی آنها، در کنار فقدان تعادل میان انرژی دریافتی (کالری دریافت شده از غذا) و انرژی مصرفی (کالری مصرف شده برای میزان متابولیسم پایه و فعالیت بدنی) به ایجاد چاقی کمک می‌کنند. چاقی در کودکان اغلب از تعامل عوامل تغذیه‌ای، روانی، خانوادگی و فیزیولوژیکی ایجاد می‌شود.
خانواده
خطر چاق شدن در میان کودکانی که هم پدر و هم مادر آنها چاق هستند، بیشتر است. این موضوع می‌تواند ناشی از عوامل قدرتمند ژنتیک یا مدل‌های رفتاری والدین در مورد غذا خوردن و عادات حرکتی باشد که به صورت غیر مستقیم بر توازن انرژی در کودک تأثیر می‌گذارند. تحقیقات نشان داده‌اند، نیمی از والدین کودکان دبستانی، هرگز فعالیت بدنی سنگینی را تجربه نکرده‌اند. از آن جا که کودکان در بسیاری از رفتارهای خود، از والدینشان الگو می‌پذیرند، در نتیجه در صورتی که والدین آنها عادات نامناسبی در زمینهٔ غذا خوردن داشته باشند و هیچ زمان مشخصی را به انجام فعالیت بدنی اختصاص ندهند، کودکان نیز از آنها تأثیر می‌پذیرند و این موضوع می‌تواند زمینه‌ساز چاقی در کودکان باشد.
هزینهٔ پایین انرژی
امروزه اکثر کودکان، در روز چندین ساعت را صرف تماشای برنامه‌های تلویزیون می‌کنند؛ مدت زمانی که پیش از این کودکان آن را به فعالیت و بازی اختصاص می‌دادند. چاقی در میان کودکان و نوجوانانی که اغلب به تماشای تلویزیون می‌پردازند، بیشتر است. این
موضوع نه تنها به دلیل پایین بودن هزینهٔ انرژی حین تماشای تلویزیون است، بلکه بیشتر می‌تواند به دلیل مصرف زیاد تنقلات پرکالری هنگام تماشای تلویزیون نیز باشد. در پژوهشی بیان شده است که تنها حدود یک سوم کودکان دبستانی فعالیت بدنی روزانه و کمتر از یک پنجم آنها فوق برنامه‌های ورزشی دارند.
توارث
از آن جا که چاقی فقط در کودکانی مشاهده نمی‌شود که غذاهای غیر مغذی پرکالری مصرف می‌کنند، روزانه ساعت‌ها به تماشای تلویزیون می‌نشینند و نسبتا بی‌تحرک‌اند، محققان به دنبال دلایل دیگری برای چاقی نیز می‌گردند. آنها بیان کرده‌اند که «توارث»، بر میزان چربی، توزیع ناحیه‌ای چربی و پاسخ به غذا خوردن بیش از حد، اثر می‌گذارد. به علاوه، مشاهده شده است نوزادانی که از مادران دارای اضافه وزن متولد شده‌اند، در مقایسه با کودکانی که از مادران با وزن طبیعی متولد شده‌اند، کمتر فعال‌اند و تا سه ماهگی، وزن بیشتری به دست می‌آورند. دانشمندان احتمال داده‌اند چنین کودکانی، به صورت مادرزادی تمایل به بی‌تحرکی و حفظ انرژی دارند. هم‌چنین در پژوهشی نشان داده شد، تنها 01 درصد از کودکانی که والدین با وزن طبیعی داشته‌اند، چاق بوده‌اند. اگر یکی از والدین یا هر دوی آنها چاق باشند، احتمال چاق شدن فرزند آنها به ترتیب 40 درصد و 80 درصد افزایش می‌یابد که این موضوع عامل قدرتمند ژنتیک و توارث را بیان می‌دارد.
درمان چاقی در کودکان
کاهش وزن، به ندرت به عنوان یک هدف در برنامه‌های درمانی چاقی کودکان و نوجوانان مورد استفاده قرار می‌گیرد. هدف اصلی برنامه‌های درمانی چاقی، آهسته کردن روند افزایش وزن یا حفظ وزن است. در نتیجه کودک در طول ماه‌ها و سال‌ها، با یک وزن رشد خواهد کرد. در پژوهشی تخمین زده شد که به ازای هر 20 درصد اضافه وزن بیش از وزن ایده‌آل، کودک یک و نیم سال حفظ وزن نیاز دارد تا به وزن ایده‌آلش برسد. استفاده از راهکارهای سریع و مناسب، ارزش ویژه‌ای دارند. شواهد قابل ملاحظه‌ای وجود دارند که نشان می‌دهند، عادات حرکتی و تغذیه‌ای کودکان بسیار ساده‌تر از عادات بزرگسالان اصلاح می‌شود. سه مورد از این راهکارها عبارت‌اند از:
1. فعالیت بدنی
انتخاب یک برنامهٔ تمرینی مناسب، یا به شکلی ساده‌تر، فعالیت بدنی بیشتر در جهت سوزاندن چربی، افزایش هزینهٔ انرژی و کمک به کاهش وزن بسیار مهم است. مطالعات نشان داده‌اند، کودکانی که تنها از طریق فعالیت بدنی می‌خواهند وزنشان را کم کنند، موفق نیستند، مگر این که از سایر روش‌ها مانند برنامهٔ تغذیه‌ای یا اصلاح عادات و رفتارهای خود نیز بهره گیرند. در پژوهشی که صورت گرفت، با وجود این که وزن و چربی بدن کودکان به دنبال 50 دقیقه فعالیت هوازی (سه بار در هفته) تغییر نکرد، مقادیر چربی خون و فشار خون آنها بهبود قابل توجهی حاصل کرد.
2. مدیریت تغذیه
روزه‌داری یا محدود کردن بیش از اندازهٔ کالری مصرفی برای کودکان توصیه نمی‌شود. این موضوع نه تنها ممکن است به فشارهای روانی بینجامد، بلکه می‌تواند بر رشد طبیعی کودکان و درک آنها از «غذا خوردن طبیعی و معمول» نیز تأثیر بگذارد. رژیم‌های متعادل با محدودیت متوسط کالری، به ویژه کاهش مصرف چربی، در درمان چاقی مؤثر بوده‌اند. استفاده از رژیم‌های غذایی مناسب در کنار فعالیت بدنی، یک درمان بسیار مؤثر برای چاقی کودکان به شمار می‌رود.
اصلاح رفتارها و عادات نامناسب
بسیاری از راهکارهای رفتاری که در مورد بزرگسالان به کار می‌روند، در مورد کودکان و نوجوانان نیز موفقیت‌آمیز بوده‌اند:
راهکارهایی مثل:
*یادداشت کردن برنامهٔ غذایی؛
*یادداشت کردن برنامهٔ فعالیت بدنی؛
*آهسته‌تر غذا خوردن؛
*محدود کردن زمان و مکان غذا خوردن؛
*استفاده از جایزه و تشویق برای رفتار مطلوب مورد نظر.
دانشمندان از «تمرینات حل مشکل» در برنامه‌های کاهش وزن استفاده کردند و دریافتند، کودکانی که در گروه حل مشکل بودند، نسبت به آن‌هایی که در گروه درمان عادات و رفتارهای خود بودند، به طور معناداری درصد بیشتری از اضافه وزن خود را کاهش دادند و این وزن کاهش یافته را تا شش ماه حفظ کردند. تمرین حل مشکل، شامل شناسایی مشکلات احتمالی کنترل وزن بود که کودکان در قالب گروه، به همراه والدین خود در مورد راه حل‌های این مشکلات بحث می‌کردند.
جلوگیری از چاقی کودکان
مثل هر مشکل و ناراحتی دیگر، در زمینهٔ چاقی نیز پیشگیری ساده‌تر از درمان است. پیشگیری تا اندازهٔ زیادی به دانش و آگاهی والدین بستگی دارد. در نوزادی، والدین باید به تغذیهٔ نوزاد با شیر مادر، شناختن نشانه‌های سیر شدن نوزاد و به تأخیر انداختن استفاده از غذاهای سفت (غیر مایع) توجه داشته باشند. در دوران اولیهٔ کودکی نیز لازم است به تغذیهٔ مناسب، استفاده از میان وعده‌های کم چرب، عادات تمرینی و فعالیت مناسب و کنترل تماشای تلویزیون اهمیت داد. آن گاه که روش‌های پیشگیری نمی‌توانند بر تأثیر عوامل وراثتی غلبه کنند، والدین باید به ایجاد اعتماد به نفس در کودک خود کمک کنند و به مسائل روانی او توجه ویژه‌ای داشته باشند.
