سوء جذب و علت کمبود ویتامین B12 چطور تشخیص داده میشود؟ تست شیلینگ
تاریخچه کشف ویتامین B12
ویتامین B12 برای نخستین بار در دهه 1920 میلادی به عنوان عاملی که می‌توانست آنمی پرنیشیوز (Pernicious Anemia) را درمان کند، شناخته شد. آنمی پرنیشیوز یک نوع کم‌خونی شدید بود که درمانی برای آن وجود نداشت و اغلب کشنده بود. در سال 1948، دو گروه مستقل از دانشمندان به طور همزمان ویتامین B12 را از کبد استخراج کردند. در همین زمان، ساختار شیمیایی ویتامین B12 تعیین شد و مشخص شد که این ویتامین حاوی کبالت است و به همین دلیل کبالامین (Cobalamin) نیز نامیده میشود. این کشف انقلابی در درمان آنمی پرنیشیوز ایجاد کرد و جان بسیاری از بیماران را نجات داد.
فیزیولوژی و کارکرد ویتامین B12
ویتامین B12، که با نام کبالامین نیز شناخته میشود، یک ویتامین محلول در آب است که نقش‌های حیاتی متعددی در بدن ایفا می‌کند:
- سنتز DNA: ویتامین B12 برای سنتز DNA ضروری است و در فرآیند تکثیر سلولی نقش دارد. این ویتامین به تبدیل هموسیستئین به متیونین کمک می‌کند، که این امر برای سنتز پروتئین‌های جدید و ترمیم سلولی حیاتی است.
- تشکیل گلبول‌های قرمز خون: ویتامین B12 برای تولید گلبول‌های قرمز خون ضروری است. کمبود این ویتامین می‌تواند به آنمی مگالوبلاستیک (Megaloblastic Anemia) منجر شود، که در آن گلبول‌های قرمز بزرگ و نابالغ هستند.
- عملکرد سیستم عصبی: ویتامین B12 نقش مهمی در سلامت سیستم عصبی دارد. این ویتامین در تولید میلین (Myelin) که یک ماده چرب است و به محافظت از اعصاب کمک می‌کند، دخیل است. کمبود ویتامین B12 می‌تواند به نوروپاتی محیطی (Peripheral Neuropathy) منجر شود.
- متیلاسیون: ویتامین B12 در واکنش‌های متیلاسیون که برای تنظیم بیان ژن و عملکردهای متابولیک مهم است، نقش دارد.
علائم کمبود ویتامین B12
کمبود ویتامین B12 می‌تواند به علائم و نشانه‌های مختلفی منجر شود که شامل موارد زیر است:
- ضعف و خستگی: یکی از شایع‌ترین علائم کمبود ویتامین B12 خستگی مفرط و ضعف عمومی بدن است.
- آنمی مگالوبلاستیک: کمبود ویتامین B12 می‌تواند منجر به نوع خاصی از کم‌خونی شود که گلبول‌های قرمز بزرگ و نابالغ هستند.
- نوروپاتی محیطی: کمبود ویتامین B12 می‌تواند باعث آسیب به اعصاب محیطی شود که به صورت بی‌حسی و سوزش در دست‌ها و پاها ظاهر میشود.
- اختلالات شناختی: کمبود ویتامین B12 می‌تواند به مشکلات حافظه، سردرگمی و حتی دمانس (Dementia) منجر شود.
- بثورات پوستی: برخی از افراد ممکن است علائم پوستی مانند رنگ‌پریدگی یا زردی (Jaundice) را تجربه کنند.
- مشکلات گوارشی: کمبود ویتامین B12 می‌تواند به علائمی مانند اسهال، کاهش وزن و از دست دادن اشتها منجر شود.
علل کمبود ویتامین B12
کمبود ویتامین B12 می‌تواند به دلایل مختلفی رخ دهد، از جمله:
- رژیم غذایی ناکافی: ویتامین B12 به طور عمده در محصولات حیوانی مانند گوشت، ماهی، تخم‌مرغ و محصولات لبنی یافت میشود. افرادی که رژیم‌های گیاهخواری یا وگان دارند، در معرض خطر بیشتری برای کمبود این ویتامین هستند.
- مشکلات جذب: برخی بیماری‌ها و شرایط می‌توانند بر جذب ویتامین B12 تاثیر بگذارند. آنمی پرنیشیوز (Pernicious Anemia) یک اختلال خودایمنی است که باعث میشود بدن قادر به تولید فاکتور داخلی (Intrinsic Factor) که برای جذب ویتامین B12 ضروری است، نباشد. بیماری‌های گوارشی مانند بیماری کرون (Crohn’s Disease) و سلیاک (Celiac Disease) نیز می‌توانند جذب ویتامین B12 را مختل کنند.
- جراحی‌های دستگاه گوارش: جراحی‌هایی که بخش‌هایی از معده یا روده کوچک را برداشته یا تغییر می‌دهند، می‌توانند جذب ویتامین B12 را تحت تاثیر قرار دهند. این شامل جراحی بای‌پس معده (Gastric Bypass Surgery) و جراحی برداشت معده (Gastrectomy) است.
- استفاده از داروهای خاص: برخی داروها مانند مهارکننده‌های پمپ پروتون (Proton Pump Inhibitors – PPIs) و متفورمین (Metformin) می‌توانند جذب ویتامین B12 را کاهش دهند.
درمان کمبود ویتامین B12
درمان کمبود ویتامین B12 بستگی به علت کمبود دارد و شامل موارد زیر است:
- مکمل‌های خوراکی ویتامین B12: در مواردی که کمبود ویتامین B12 ناشی از رژیم غذایی ناکافی است، مکمل‌های خوراکی ویتامین B12 می‌توانند مفید باشند.
- تزریقات ویتامین B12: در موارد شدیدتر، تزریقات عضلانی یا زیرجلدی ویتامین B12 ممکن است ضروری باشد. این تزریقات می‌توانند به سرعت سطح ویتامین را به حالت نرمال برگردانند.
- تغییرات رژیمی: برای افرادی که دچار کمبود ویتامین B12 به دلیل رژیم غذایی هستند، مصرف منابع غذایی غنی از ویتامین B12 مانند گوشت، ماهی، تخم‌مرغ و محصولات لبنی توصیه میشود.
روش‌های تشخیصی
تشخیص کمبود ویتامین B12 شامل مجموعه‌ای از آزمایش‌های خون است که سطح ویتامین B12، هوموسیستئین (Homocysteine) و متیل‌مالونیک اسید (Methylmalonic Acid – MMA) را اندازه‌گیری می‌کنند. سطوح بالای هوموسیستئین و MMA می‌تواند نشان‌دهنده کمبود ویتامین B12 باشد. همچنین، آزمایش‌های خون برای ارزیابی سطح گلبول‌های قرمز و هموگلوبین نیز ممکن است انجام شود.
عدم وجود فاکتور داخلی (آنمی پرنیشیوز، رزکسیون معده)، نارسایی پانکراس، رشد بیش از حد باکتری ها و رزکسیون ایلئوم یا بیماری کرون منجر به سوء جذب ویتامین B12 می شوند.
جذب ویتامین B12 شامل مراحل زیر است:
۱- اتصال ویتامین B12 به پروتئین R بزاق
۲- هیدرولیز پروتئین R در اثر پروتئاز پانکراس در دئودنوم و اتصال فاکتور داخلی به ویتامین B12. فاکتور داخلی توسط سلول های پاریتال معده ترشح می شود و در دئودنوم به ویتامین B12 متصل میگردد.
۳- جذب کمپلکس ویتامین B12- فاکتور داخلی توسط رسپتورهای اختصاصی در ایلئوم ترمینال
تست شیلینگ:
تست شیلینگ (Schilling Test) یک روش تشخیصی قدیمی برای تعیین علت کمبود ویتامین B12 است.
تست شیلینگ (با استفاده از ویتامین B12 نشاندار با مواد رادیواکتیو به عنوان مارکر) برای شناسایی علل کمبود ویتامین B12 به کار می رود و چندین مرحله دارد:
۱- مرحله اول: در این مرحله بعد از تزریق یک آمپول ۱۰۰۰ میکروگرمی ویتامین B12 غیرنشاندار (جهت اشباع ذخیره کبدی)، بیمار 0.5 میکروگرم ویتامین B12 نشاندار با مواد رادیواکتیو را می خورد و سپس ادرار وی برای بررسی فعالیت رادیواکتیو جمع آوری می شود. کمبود ماده رادیواکتیو در ادرار، سوء جذب ویتامین B12 را مطرح می نماید.
۲- مرحله دوم: چنانچه در مرحله اول سوء جذب تشخیص داده شود، در این مرحله آزمایش با خوردن ویتامین B12 همراه با فاکتور داخلی تکرار میشود. چنانچه پس از انجام مرحله دوم تست شیلینگ، دفع ادراری ماده نشاندار رادیواکتیو اصلاح شود، بیمار مبتلا به آنمی پرنیشیوز می باشد.
۳- مرحله سوم: اگر پس از انجام مرحله دوم، سوء جذب همچنان باقی بماند، برای بیمار یک دوره کوتاه آنتی بیوتیک خوراکی تجویز می شود و تست تکرار می گردد. اصلاح میزان دفع ماده نشاندار در ادرار، رشد بیش از حد باکتری ها را اثبات می کند.
۴- مرحله چهارم: اگر نتیجه تست کماکان غیرطبیعی بماند، آنزیم های پانکراسی خوراکی داده می شوند و تست تکرار می گردد؛ اصلاح سوء جذب حاکی از نارسایی پانکراس می باشد.
۵- در نهایت در صورت شکست تمام این مداخلات، بیماری ایلئوم یا فقدان پروتئین ترانس کوبالامین با سایر تست های تشخیصی معلوم می شود.
