زندگینامه علی اکبر دهخدا از روزنامه نویسی تا لغتنامه نویسی
علی اکبر دهخدا فعالیتهای اجتماعی‌اش را به عنوان یک مبارز جدی و کوشا در انقلاب مشروطه آغاز کرد. او این مبارزه را از راه نوشتن مطالب علیه رژیم قاجار در روزنامه صور اسرافیل» که از روزنامه‌های پرفروش و مطرح آن زمان بود دنبال می‌کرد. اما همین فرد فعال در حوزه سیاست عملی، پس از اندک مدتی به سیاست نظری تمایل نشان داده و پس از آن نیز ۴۵ تا ۵۰ سال از زندگی‌اش را صرف تدوین کتاب لغت نامه‌ای کرد که به نام خودش شهرت یافت. این تنوع در فعالیتهای دهخدانشان‌گر پرکاری و توانمندی او است. همچنین مرور این فعالیتها نشانگر نکات کلیدی زندگی اوست. از نظر دهخدا برای مفید بودن باید حتما زحمات فراوانی را متحمل شد. همچنین باید کوشید در زمان مناسب کار مناسب را انتخاب کرد و هر کار را نیز در بهترین شکل آن انجام داد.
شاگرد فروغی و نجم آبادی
علی اکبر دهخدا در حدود سال ۱۲۹۷ ه. ق (۱۲۵۷ خورشیدی) در تهران متولد شد. اگرچه اصلیت او قزوینی بود ولی پدرش خانباباخان که از ملاکان متوسط قزوین بود، پیش از ولادت وی از قزوین به تهران آمد و در این شهر اقامت گزید. هنگامی که او ۱۰ ساله بود، پدرش فوت کرد و فردی به نام میرزا یوسف خان، قیم او شد. دهخدا تحصیلات قدیمی را در کنار شیخ غلامحسین بروجردی آموخت. بعدها که مدرسه سیاسی در تهران افتتاح شد، دهخدا در آن مدرسه مشغول تحصیل شد. معلم ادبیات فارسی آن مدرسه محمدحسین فروغی بود. آن مرحوم‌گاه تدریس ادبیات کلاس را به عهده دهخدا می‌گذاشت. چون منزل دهخدا در جوار منزل مرحوم آیت الله حاج شیخ هادی نجم آبادی بود، وی از این حسن جوار استفاده کامل می‌برد. در همین ایام به تحصیل زبان فرانسه پرداخت و پس از درس خواندن در آن مدرسه به خدمت وزارت امور خارجه در آمد. بعدا در سال ۱۲۸۱ هنگامی که ۲۴ سال داشت، معاون الدوله غفاری که به وزیر مختاری ایران در کشورهای بالکان منصوب شده بود، دهخدا را با خود به اروپا برد و او حدود دو سال و نیم در اروپا و بیشتر در وین پایتخت اتریش اقامت داشت و در آنجا زبان فرانسه و معلومات جدید را تکمیل کرد. مراجعت دهخدا به ایران مقارن با آغاز مشروطیت بود. او در حدود سال ۱۳۲۵ هجری قمری (۱۲۸۵ هجری شمسی) با همکاری جهانگیرخان و قاسم خان روزنامه ((صور اسرافیل)) را منتشر کرد. پس از تعطیلی مجلس شورای ملی در دوره محمدعلی شاه، دهخدا نیز به اروپا و از آنجا به استانبول رفت. پس از جنگ بین الملل اول به تهران بازگشته، ریاست مدرسه علوم سیاسی وسپس ریاست مدرسه عالی حقوق و علوم سیاسی تهران به او سپرده شد. تا اینکه سه چها روز قبل از شهریور ۱۳۲۰ وخلع سلطنت رضاخان از ریاست آنجا معزول شد و از آن زمان تا پایان حیات بیشتر به مطالعه و تحقیق و تحریر مصنفات گرانبهای خویش مشغول بود.
از تحصیل سیاست تا فعالیت سیاسی
با انتشار یک اعلان چاپی، راجع به افتتاح مدرسه علوم سیاسی به همه مردم اطلاع داده شد. یکی از شرایط حضور در مدرسه علوم سیاسی داشتن سن ۱۵ تا ۲۲ سال بود. دروسی که در این مدرسه برای محصلین ارائه میشد عبارت بودند از: عربی، فارسی اصول و تفسیر، حدیث تاریخ فقه و حقوق، تاریخ عرب و اسلام، زبانهای خارجی و تاریخ ایران باستان. تاسیس مدرسه اثر فکر میرزا حسن خان مشیرالملک پسر میرزا نصرالله خان مشیرالدوله وزیر امور خارجه بود. هدف اولیه مدرسه علوم سیاسی تعلیم افراد برای به کارگیری آنها در وزارت امور خارجه بود. همین که تعداد دانش‌آموزان به ۱۶ نفر رسید، روز افتتاح رسمی مدرسه برای عید نیمه شعبان ۱۳۱۷ مطابق با ۲۸ آذرماه مقرر شد. علی اکبرخان دهخدا نیز از جمله اولین محصلین این مدرسه به شمار می‌آمد. او از جمله شاگردانی بود که در درس فرانسه سرعت پیشرفتش از بقیه بیشتر بود. عبدالله مستوفی که او نیز در این مدرسه درس می‌خواند، علی اکبر دهخدا را به عنوان مهم‌ترین رفیقش معرفی می‌کند. او می‌گوید از همان روز اول با او مانوس شده است. زیرا او نیز مثل مستوفی هم در خانه و هم در مدرسه تحصیلات دینی داشت. در سال سوم درس خواندن در این مدرسه، محصلین باید ایک تحقیق ارائه می‌کردند. میرزا علی اکبر خان دهخدا | مقاله‌ای در تاریخ قدیم ایران را به نگارش در آورده و آن را برای وزیر امور خارجه و معاون که در مراسم تحصیلی حضور داشتند قرائت کرد. در همین زمان است که فعالیتهای سیاسی او گسترش بیشتری می‌یابد. با تشکیل رسمی احزاب سیاسی در دوران مشروطه، حزبی به نام کلوب اجتماعیون اعتدالیون به راه افتاد که از راه اختصار به آنها اعتدالی می‌گفتند. علی اکبر دهخدا عضو این جمعیت یا حزب بود.
اما بعد از مشروطه او به سوی فعالیتهای فرهنگی و سیاست نظری حرکت کرد. علی اکبر دهخدا در سال‌های ۱۳۰۵ و ۱۳۰۶ به ریاست مدرسه علوم سیاسی رسید. در این زمان فکر تشکیل جامعه‌ای از دانش آموختگان مدرسه سیاسی و فارغ التحصیلان شکل گرفت. نظامنامه و آیین نامه‌ای تهیه شد. آقای دهخدا به عنوان رئیس مدرسه سالن مدرسه را نیز برای این کار اختصاص داد. در این زمان محمدعلی فروغی، رئیس پیشین مدرسه و معلم آن زمان مدرسه در جلسات حضور می‌یافت. بعد از تشکیل جلسات و تصویب اساسنامه، خانه‌ای را در خیابان شاه آباد گرفته و به باشگاه جامعه اختصاص دادند. بعد از یک سال کلوپ از آنجا به خیابان فردوسی و در کوچه اتابکی منتقل شد. علی اکبر دهخدا برای کلوپ جامعه همه جور لوازم و امکانات از جمله یک کتابخانه تدارک دید اما این کلوپ تا سال ۱۳۱۲ بیشتر ادامه نیافت و بعد از آن هریک از اعضاء به گوشه‌ای رفتند.
خروج از ایران
بعد از مرگ مظفرالدین شاه و به پادشاهی رسیدن محمدعلی شاه، روزنامه‌های زیادی در ایران و خارج از ایران به زبان فارسی منتشر شده است؛ از جمله روزنامه‌های مجلس، حبل المتین، مساوات و صور اسرافیل». این روزنامه آخری طرف توجه همه واقع شده بود. میرزا جهانگیر خان شیرازی و میرزا قاسم خان تبریزی مدیران آن بودند. دهخدا سردبیر و نویسنده مقالات اساسی و چرندوپرندهای این روزنامه بود. شماره چاپ شده آن هم ۲۴ هزار نسخه بالغ شد. روزنامه ((صور اسرافیل» در نهایت توسط طرفداران محمدعلی شاه بسته شد. میرزا جهانگیرخان یکی از دو مدیر روزنامه صور اسرافیل» توقیف شد؛ اما علی اکبر دهخدا به همراهی تقی زاده و چند تن دیگر به سفارت انگلیس رفتند. سپس با کمک سفارت انگلیس اجازه حاصل کردند که به سلامت کشور ایران را ترک گویند.
بازگشت به ایران، نمایندگی مجلس و دوران انزوا
بعد از شکست محمدعلی شاه و خروج او از ایران، یکی از کارهای مهم اولیه آزادی خواهان برگزاری انتخابات مجلس دوم بود. به موجب فرمان نایب السلطنه انتخابات در کل کشور شروع و ختم شد. نتیجه این انتخابات نسبتا بد نبود. مثلا مردم کرمان نظر به اینکه آقای علی اکبر دهخدا در دوره مجلس قبل و نویسنده چرند و پرند روزنامه ((صور اسرافیل» در مقابل نصرت الدوله، جوان ۱۸ و ۱۹ ساله و نایب الایاله کرمان دفاع‌هایی از اهالی کرده بود او را به وکالت انتخاب کردند. در صورتی که آقای دهخدا در این وقت در اسلامبول مشغول نوشتن روزنامه هفتگی پرورش بود و انتخاب کنندگان هیچیک وکیل خود را برای یک بار هم ندیده بودند.
در دوران جنگ بین المللی اول که از سال ۱۲۹۴ تا ۱۲۹۸ خورشیدی به طول انجامید؛ دهخدا در یکی از روستاهای نزدیک شهر مهران، منزوی بود و پس از جنگ به تهران بازگشت. مدتی رییس دفتر (کابینه) وزارت معارف، ریاست تفتیش وزارت عدلیه بود. چنان که اشاره شد، به ریاست مدرسه علوم سیاسی رسید و سپس ریاست مدرسه عالی حقوق و علوم سیاسی تهران به او محول شد. تا اینکه سه چهار روز قبل از شهریور ۱۳۲۰ و خلع سلطنت رضاخان، از ریاست آنجا معزول شد. در این زمان او در کنار فعالیت اداری به تدوین لغت نامه نیز اشتغال داشت. چاپ لغت نامه نخست در سال ۱۳۱۹ در چاپخانه بانک ملی آغاز و یک جلد آن در ۴۸۶ صفحه به چاپ رسید. دهخدا از آن پس تا پایان حیات بیشتر به مطالعه و تحقیق و تحریر در خصوص همین کتاب لغت نامه دهخدا پرداخت. کاری که پس از سالها دهخدا را با آن میشناسند. نهایتا علامه دهخدا در ساعت شش وربع بعد از ظهر روز دوشنبه هفتم اسفندماه ۱۳۳۴ شمسی در سن ۷۷ سالگی پس از عمری خدمت به سیاست و فرهنگ و علم و ادب ایران در خانه مسکونی خویش واقع در خیابان ایرانشهر (جلال بایار سابق تهران به رحمت ایزدی پیوست. جنازه آن مرحوم در بامداد روز چهارشنبه (۹ اسفند) به شهرری مشایعت و در ابن بابویه در مقبره خانوادگی مدفون شد.
منبع: روزنامه سازندگی – 5 اسفند
