لوت گرمترین نقطه روی کره زمین
هفته پایانی تیرماه و آغاز مردادماه گرمترین روزهای سال در نیمکره شمالی هستند. در این روزها مردم بیشترین دما در طول سال را تجربه می‌کنند. مدام هم از رادیو و تلویزیون می‌شنویم که دما در مناطقی از ایران به ۵۰ درجه سانتی گراد و حتی بالاتر می‌رسد. آیا این بالاترین دمایی است که می‌شود در فلات ایران تجربه کرد؟ مسلما پاسخ منفی است و از این بالاتر هم می‌شود دمایی را در کره زمین تجربه کرد.
اما پاسخ به این سوال پای یک بحث قدیمی دیگر را به میان می‌کشد؛ گرمترین نقطه در ایران کجاست. بعد بلافاصله می‌خواهیم بدانیم گرمترین نقطه جهان کجاست؟
در سال‌های قبل اسامی زیادی از جمله گندم بریان در بیابان لوت یا صحرای العزیزه در لیبی به عنوان گرمترین نقاط جهان معرفی شده‌اند؛ اما واقعا کجا گرمترین نقطه جهان است و آیا گرمترین نقطه جهان همان گرمترین نقطه ایران است؟ موضوع گرمترین نقطه جهان در سال‌های قبل بحث‌های داغی در رسانه‌ها و تلویزیون به وجود آورد. در این باره نظرات متناقض و‌گاه عجیبی شنیده شد؛ از یک طرف و در یک برنامه تلویزیونی منطقه گندم بریان در دشت لوت به عنوان گرمترین نقطه ایران معرفی شد و تهیه‌کننده برنامه با درست کردن نیمرو در این منطقه نشان داد که در اینجا دما تا چه اندازه بالا می‌رود. او حتی دست به اندازه گیری‌هایی در این مورد زد. ولی ظاهرا فراموش کرده بود باید دمای سایه را اندازه بگیرد، نه دمای زیر آفتاب را بعد از این برنامه بحث‌های زیادی به راه افتاد و بسیاری از در مخالفت در آمدند و اعلام کردند گرمترین نقطه جهان نه در ایران بلکه در لیبی است. اما گویا هر دو گروه اشتباه می‌کردند؛ گرمترین نقطه جهان در ایران قرار دارد اما گندم بریان نیست.
استاد پرویز کردوانی را بسیاری به نام پدر علم کویر در ایران می‌شناسند. او بارها در باره اینکه بالاخره گرمترین نقطه جهان کجاست با رسانه‌های مختلف مصاحبه کرده. اما این بار خودمان سراغ او رفتیم تا واقعیت را از زبان او بشنویم. از او می‌پرسیم پس چطور نام گندم بریان بر سر زبان‌ها افتاد و ماجرای صحرای العزیزه در لیبی چیست؟
می‌گوید: «این ماجرا با پرسش خبرنگاری از من به این شکل در آمد. او از من پرسید گندم بریان چگونه منطقه‌ای است و من در پاسخ گفتم گندم بریان یک توده آذرین آتشفشانی در بیابان لوت است که اگر از شهداد ۸۰ کیلومتر جلوتر بروید به رود شور می‌رسید و از آنجا به گدار باروت بالا می‌روید. آنجا تپه آتشفشانی سیاه رنگی است که گندم بریان نامیده می‌شود. اما من هرگز نگفته‌ام آنجا گرمترین نقطه جهان است.»
استاد کردوانی ادامه می‌دهد: «آن خبرنگار از من پرسید آیا آنجا گرم است و من پاسخ دادم که بله در طول روز به خاطر سیاه بودن این تپه گرم می‌شود. روز بعد خبر منتشر شد ولی به نقل از من نوشته شده بود که گندم بریان گرمترین نقطه زمین است و دمای آن به ۶۷ درجه می‌رسد. این در حالی بود که من در آن مصاحبه نه گفتم که آنجا گرمترین نقطه ایران است و نه گفتم گرمترین نقطه جهان است.»
به تلویزیون کار خودش را کرد استاد کردوانی بعد از صحبت درباره اشتباه آن روزنامه نگار پای آن برنامه تلویزیونی مشهور را به میان می‌آورد که گویا مجری آب را با گاز جوش آورده و گفته بود اینجا گرمترین نقطه جهان است رئیس انجمن کوهنوردی کرمان که بیابان لوت را مثل کف دستش می‌شناسد، آن مجری را به آن منطقه برد و خودش هم شاهد استفاده از گاز بوده. او می‌گوید من بارها بعد از آن تذکر دادم اما تلویزیون کار خودش را کرد و نام گندم بریان بر سر زبان‌ها افتاد.
بعد از همه این حرف‌ها استاد کردوانی درباره گرمترین نقطه ایران می‌گوید: «اگر از شهداد ۸۰ کیلومتر در خط مستقیم به سمت شرق بروید، به پست‌ترین نقطه داخلی ایران می‌رسید که چاله‌ای است با ارتفاع ۵۰ تا ۶۰ متر. آنجا نه تنها گرمترین نقطه ایران بلکه در بسیاری از سال‌ها گرمترین نقطه جهان هم بوده است. دلیل گرم بودن اینجا هم کم ارتفاع بودن و قرار گفتن در قلب بیابان لوت است.» او برای اثبات مدعایش سایت رسمی ناسا را شاهد می‌آورد و می‌گوید گندم بریان با این نقطه تقریبا صد کیلومتر فاصله دارد. او در پایان نکته‌ای هم درباره اسم منطقه لوت به ما می‌گوید: «به اینجا کویر نگویید. کویر شور هزار و نمکزار است. اینجا بیابان لوت است و تفاوت بین بیابان و کویر به اندازه تفاوت روز و شب است.»
سایت ناسا چه می‌گوید؟
در سایت رسمی ناسا و قسمت مربوط به پایش زمین که وظیفه پایش و بررسی وضعیت آب و هوایی و اقلیمی زمین را بر عهده دارد، مطلبی هست که به سابقه ثبت گرمترین نقطه زمین می‌پردازد. در این مطلب نوشته شده در سال ۱۲۹۲ / ۱۹۱۳ مشاهدات در منطقه دره مرگ در کالیفرنیا دمای 56.7 درجه سانتی گراد را ثبت کردند و آن بالاترین دمای ثبت شده روی زمین اعلام شد. نه سال بعد؛ اما ایستگاه هواشناسی در العزیزه لیبی دمای ۵۸درجه سانتی گراد را ثبت کرد. این بالاترین دمایی است که از نزدیک اندازه‌گیری و ثبت شده است. اما در جهان نقاط دیگری وجود دارند که دسترسی به آن‌ها سخت است ولی سیستم طیف سنج و تصویر برداری رزولوشن متوسط ناسا یا MODIS که روی ماهواره‌های مختلفی کار می‌کند راه را برای اندازه‌گیری گرمترین و سردترین نقطه روی خشکی و آب و دیگر اطلاعات اقلیمی هموار کرده است.
در حال حاضر نتایج تحلیل داده‌های این سامانه بین سال‌های ۱۳۸۲ / ۲۰۰۳ تا ۱۳۸۸ / ۲۰۰۹ موجود است. براساس اطلاعات سامانه پایش زمین که از روی نتایج سامانه MODIS به دست آمده در پنج سال از هفت سال بین ۲۰۰۳ تا ۲۰۰۹ نقطه مرکزی بیابان لوت یا همان جایی که استاد کرودانی به آن چاله مرکزی لوت می‌گوید گرمترین نقطه زمین بوده است. بیشترین دمای ثبت شده در این منطقه در سال ۱۳۸۴/ ۲۰۰۵ و 70.7 درجه سانتی گراد بوده است.
در سال‌های ۱۳۸۳ / ۲۰۰۴، ۲۰۰۶/ ۱۳۸، ۱۳۸۶/ ۲۰۰۷ و ۱۳۸۸ / ۲۰۰۹ هم این منطقه گرمترین نقطه زمین بوده که همگی البته دمایی پایین‌تر از ۷۰۷ درجه سلسیوس داشته‌اند که این عدد یک رکورد محسوب می‌شود. با این حال در این سایت هم ذکر شده که این موضوع هنوز به صورت رسمی و از نزدیک اندازه‌گیری نشده و از نظر سازمان جهانی هواشناسی بیابان العزیزه در لیبی هنوز گرمترین نقطه جهان است. البته سایت ناسا چیز دیگری می‌گوید. در سال ۱۳۸۲ / ۲۰۰۳ کوئینزلند در استرالیا با دمای ۶۹٫۳ درجه سانتی گراد و در سال ۱۳۸۷ / ۲۰۰۸ بیابان تورپان در چین با دمای 66.8 درجه سانتی گراد عنوان گرمترین نقاط جهان را در اختیار داشته‌اند.
به جز گرمترین نقطه روی خشکی سامانه پایش زمین ناسا سردترین نقطه روی زمین و گرمترین نقطه روی آب را هم اندازه‌گیری می‌کند.
طبق اندازه گیری‌های این سایت سردترین آب‌های جهان دمایی در حد ۲- درجه سانتی گراد دارند و البته به دلیلی شوری زیاد به صورت مایع باقی مانده‌اند که در نزدیکی قطب شمال قرار دارند و البته گرمترین آب‌های جهان هم در نزدیکی گلف استریم و در کنار خط استوا با دمایی حدود ۴۵ درجه سانتی گراد ثبت شده‌اند. اما به جز این، سایت ناسا اطلاعاتی درباره سردترین نقطه جهان نمی‌دهد؛ اما بر اساس اطلاعات موجود در اندازه گیری‌های مستقیم کمترین دمای اندازه‌گیری شده در کره زمین را ایستگاه هواشناسی شوروی سابق در نزدیکی دریاچه وستوک در قطب جنوب ثبت کرده است. این همان جایی است که روس‌ها برای سال‌ها مشغول حفاری بودند تا به عمق این دریاچه برسند و در ۲۱ جولای ۳۰ / ۱۹۸۳ تیر ۱۳۶۲ که اوج زمستان نیمکره جنوبی محسوب می‌شود دمای -89.2 درجه سانتی گراد را در آن ثبت کردند.
با این حال هنوز مناطق دیگری وجود دارند که می‌توانند کاندیدای سردترین نقطه جهان باشند و اطلاعی از دمای آن‌ها در دست نیست. ایستگاه وستوک یک اندازه‌گیری غیر رسمی در حد ۹۰- درجه سانتی گراد هم دارد که ثبت نشده است. با این حساب تفاوت دمای سردترین و گرمترین نقطه زمین تقریبا به ۱۶۰ درجه سانتی گراد می‌رسد.
منبع: مجله دانستنیها – مرداد 1392
