نارسایی قلب چیست؟ شیوه تشخیص و درمان آن کدام است؟

نارسایی قلبی – که گاهی اوقات به عنوان نارسایی احتقانی قلب شناخته میشود – زمانی رخ میدهد که عضله قلب خون را آنطور که باید پمپاژ نمیکند. وقتی این اتفاق میافتد، اغلب خون برگشت میکند و مایع میتواند در ریهها جمع شود و باعث تنگی نفس شود.
برخی از بیماریهای قلبی، مانند تنگی شریانهای قلب (بیماری عروق کرونر) یا فشار خون بالا، به تدریج قلب را خیلی ضعیف یا سفت میکنند تا خون را به درستی پر و پمپ کند.
درمان مناسب میتواند علائم و نشانههای نارسایی قلبی را بهبود بخشد و ممکن است به برخی از افراد کمک کند عمر طولانیتری داشته باشند. تغییرات سبک زندگی – مانند کاهش وزن، ورزش، کاهش نمک (سدیم) در رژیم غذایی و مدیریت استرس – میتواند کیفیت زندگی شما را بهبود بخشد. با این حال، نارسایی قلبی میتواند تهدیدکننده زندگی باشد. افراد مبتلا به نارسایی قلبی ممکن است علائم شدید داشته باشند و برخی ممکن است نیاز به پیوند قلب یا دستگاه کمک بطنی (VAD) داشته باشند.
یکی از راههای پیشگیری از نارسایی قلبی، پیشگیری و کنترل شرایطی است که میتواند باعث آن شود، مانند بیماری عروق کرونر، فشار خون بالا، دیابت و چاقی.
علائم نارسایی قلب
نارسایی قلبی میتواند ادامه داشته باشد (مزمن)، یا ممکن است به طور ناگهانی (حاد) شروع شود.
علائم و نشانههای نارسایی قلبی ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- تنگی نفس با فعالیت یا در حالت دراز کشیدن
- خستگی و ضعف
- تورم در پاها، مچ پا و پاها
- ضربان قلب سریع یا نامنظم
- کاهش توانایی ورزش کردن
- سرفه مداوم یا خس خس سینه همراه با مخاط خونی سفید یا صورتی
- تورم ناحیه شکم (شکم)
- افزایش وزن بسیار سریع از تجمع مایعات
- حالت تهوع و بیاشتهایی
- مشکل در تمرکز یا کاهش هوشیاری
- درد قفسه سینه اگر نارسایی قلبی ناشی از حمله قلبی باشد
چه زمانی در صورت نارسایی قلب باید به پزشک مراجعه کرد
اگر فکر میکنید ممکن است علائم یا علائم نارسایی قلبی را تجربه کنید، به پزشک خود مراجعه کنید. اگر یکی از موارد زیر را دارید با 911 تماس بگیرید یا با کمک پزشکی اورژانسی تماس بگیرید:
- درد قفسه سینه
- غش یا ضعف شدید
- ضربان قلب سریع یا نامنظم همراه با تنگی نفس، درد قفسه سینه یا غش
- تنگی نفس ناگهانی و شدید و سرفههای مخاطی سفید یا صورتی و کف آلود
اگرچه این علائم و نشانهها ممکن است به دلیل نارسایی قلبی باشد، اما دلایل احتمالی زیادی وجود دارد، از جمله سایر بیماریهای قلبی و ریوی تهدیدکننده زندگی. سعی نکنید خودتان را تشخیص دهید.
پزشکان اتاق اورژانس سعی میکنند وضعیت شما را تثبیت کنند و تشخیص دهند که آیا علائم شما به دلیل نارسایی قلبی است یا چیز دیگری.
اگر تشخیص نارسایی قلبی دارید و اگر هر یک از علائم به طور ناگهانی بدتر شد یا نشانه یا علامت جدیدی ایجاد کردید، ممکن است به این معنی باشد که نارسایی قلبی موجود بدتر میشود یا به درمان پاسخ نمیدهد. اگر در عرض چند روز 5 پوند (2.3 کیلوگرم) یا بیشتر اضافه کنید، ممکن است این مورد نیز اتفاق بیفتد. فوراً با پزشک خود تماس بگیرید.
علل نارسایی قلب
نارسایی قلبی اغلب پس از آسیب یا تضعیف قلب دیگر شرایط ایجاد میشود. با این حال، در صورت سفت شدن بیش از حد قلب، نارسایی قلبی نیز ممکن است رخ دهد.
در نارسایی قلبی، اتاقهای پمپاژ اصلی قلب (بطنها) ممکن است سفت شوند و بین ضربانها به درستی پر نشوند. در برخی افراد، عضله قلب ممکن است آسیب دیده و ضعیف شود. بطنها ممکن است به حدی کشیده شوند که قلب نتواند خون کافی را در بدن پمپاژ کند.
با گذشت زمان، قلب دیگر نمیتواند با نیازهای معمولی که برای پمپاژ خون به بقیه بدن از آن وارد میشود، عمل کند.
پزشک شما میتواند با اندازهگیری میزان خون پمپاژ شده در هر ضربان (کسری جهشی) تعیین کند که قلب شما چقدر خوب پمپاژ میکند. کسر جهشی برای کمک به طبقهبندی نارسایی قلبی و راهنمایی درمان استفاده میشود. در یک قلب سالم، کسر جهشی 50٪ یا بیشتر است – به این معنی که بیش از نیمی از خونی که بطن را پر میکند با هر ضربان به بیرون پمپ میشود.
اما نارسایی قلبی حتی با کسر جهشی طبیعی نیز ممکن است رخ دهد. اگر عضله قلب در اثر شرایطی مانند فشار خون بالا سفت شود این اتفاق میافتد.
نارسایی قلبی میتواند سمت چپ (بطن چپ)، سمت راست (بطن راست) یا هر دو طرف قلب شما را درگیر کند. به طور کلی، نارسایی قلبی با سمت چپ، به ویژه بطن چپ – اتاق پمپاژ اصلی قلب شما شروع میشود.
نوع نارسایی قلبی | شرح |
نارسایی قلبی سمت چپ | مایعات ممکن است در ریهها جمع شوند و باعث تنگی نفس شوند. |
نارسایی قلبی سمت راست | مایع ممکن است به داخل شکم، پاها و پاها برگردد و باعث تورم شود. |
نارسایی سیستولیک قلب (همچنین نارسایی قلبی با کسر جهشی کاهش یافته نیز نامیده میشود) | بطن چپ نمیتواند به شدت منقبض شود، که نشان دهنده مشکل پمپاژ است. |
نارسایی قلبی با کسر جهشی حفظ شده | بطن چپ نمیتواند شل شود یا به طور کامل پر شود، که نشان دهنده مشکل پر شدن است. |
هر یک از شرایط زیر میتواند به قلب شما آسیب برساند یا ضعیف کند و باعث نارسایی قلبی شود. برخی از این موارد ممکن است بدون اینکه شما بدانید وجود داشته باشد:
- بیماری عروق کرونر و حمله قلبی. بیماری عروق کرونر شایعترین شکل بیماری قلبی و شایعترین علت نارسایی قلبی است. این بیماری ناشی از تجمع رسوبات چربی در شریانها است که جریان خون را کاهش میدهد و میتواند منجر به حمله قلبی شود.
حمله قلبی به طور ناگهانی زمانی رخ میدهد که یک شریان کرونر کاملاً مسدود شود. آسیب به ماهیچه قلب شما در اثر حمله قلبی ممکن است به این معنی باشد که قلب شما دیگر نمیتواند آنطور که باید پمپاژ کند.
- فشار خون بالا. اگر فشار خون شما بالا باشد، قلب شما باید بیشتر از آنچه که باید کار کند تا خون در سراسر بدن شما گردش کند. با گذشت زمان، این فعالیت اضافی میتواند ماهیچه قلب شما را خیلی سفت یا ضعیف کند تا به درستی خون را پمپاژ نکند.
- دریچههای قلب معیوب دریچههای قلب جریان خون را در جهت مناسب نگه میدارند. دریچه آسیب دیده – به دلیل نقص قلبی، بیماری عروق کرونر یا عفونت قلبی – قلب را مجبور میکند تا سختتر کار کند، که میتواند به مرور زمان آن را ضعیف کند.
- آسیب به عضله قلب. آسیب عضله قلب میتواند دلایل زیادی داشته باشد، از جمله بیماریهای خاص، عفونت، مصرف زیاد الکل، و اثر سمی داروها مانند کوکائین یا برخی از داروهای مورد استفاده برای شیمی درمانی. عوامل ژنتیکی نیز میتوانند در این امر نقش داشته باشند.
- التهاب عضله قلب (میوکاردیت). میوکاردیت بیشتر توسط یک ویروس از جمله ویروس COVID-19 ایجاد میشود و میتواند منجر به نارسایی قلبی سمت چپ شود.
- یک مشکل قلبی که با آن متولد شدهاید (نقص مادرزادی قلب). اگر قلب و حفرهها یا دریچههای آن به درستی شکل نگرفتهاند، قسمتهای سالم قلب شما باید برای پمپاژ خون سختتر کار کنند، که ممکن است منجر به نارسایی قلبی شود.
- ریتم غیر طبیعی قلب (آریتمی). ریتم غیرطبیعی قلب ممکن است باعث شود که قلب شما خیلی سریع بزند و کار اضافی برای قلب شما ایجاد کند. ضربان قلب آهسته نیز ممکن است منجر به نارسایی قلبی شود.
- بیماریهای دیگر. بیماریهای طولانی مدت – مانند دیابت، HIV، تیروئید پرکار یا کم کار، یا تجمع آهن یا پروتئین – نیز ممکن است به نارسایی مزمن قلبی کمک کنند.
علل نارسایی قلبی ناگهانی (حاد) نیز عبارتند از:
- عکس العملهای آلرژیتیک
- هر بیماری که کل بدن را تحت تاثیر قرار دهد
- لخته شدن خون در ریهها
- عفونتهای شدید
- استفاده از برخی داروها
- ویروسهایی که به عضله قلب حمله میکنند
عوامل خطر
ممکن است تنها یک عامل خطر برای ایجاد نارسایی قلبی کافی باشد، اما ترکیبی از عوامل خطر شما را نیز افزایش میدهد.
عوامل خطر نارسایی قلبی عبارتند از:
- بیماری عروق کرونر. شریانهای باریک ممکن است عرضه قلب به خون غنی از اکسیژن را محدود کند و در نتیجه عضله قلب ضعیف شود.
- حمله قلبی. حمله قلبی نوعی بیماری عروق کرونر است که به طور ناگهانی رخ میدهد. آسیب به ماهیچه قلب شما در اثر حمله قلبی ممکن است به این معنی باشد که قلب شما دیگر نمیتواند آنطور که باید پمپاژ کند.
- بیماری دریچه قلب. داشتن دریچه قلب که به درستی کار نمیکند، خطر نارسایی قلبی را افزایش میدهد.
- فشار خون بالا. اگر فشار خون شما بالا باشد، قلب شما سختتر از آنچه که باید کار کند.
- ضربان قلب نامنظم. این ریتمهای غیر طبیعی، به خصوص اگر بسیار مکرر و سریع باشند، میتوانند عضله قلب را ضعیف کرده و باعث نارسایی قلبی شوند.
- بیماری قلبی مادرزادی. برخی از افرادی که دچار نارسایی قلبی میشوند با مشکلاتی متولد شدهاند که بر ساختار یا عملکرد قلب آنها تأثیر میگذارد.
- دیابت. ابتلا به دیابت خطر ابتلا به فشار خون بالا و بیماری عروق کرونر را افزایش میدهد. مصرف هیچ دارویی را به تنهایی قطع نکنید. از پزشک خود بپرسید که آیا باید تغییراتی ایجاد کنید.
- برخی از داروهای دیابت داروهای دیابت روزیگلیتازون (آواندیا) و پیوگلیتازون (Actos) خطر نارسایی قلبی را در برخی افراد افزایش میدهند. با این حال، مصرف این داروها را به تنهایی متوقف نکنید. اگر آنها را مصرف میکنید، از پزشک خود بپرسید که آیا نیاز به تغییر دارید.
- برخی از داروهای دیگر برخی از داروها ممکن است منجر به نارسایی قلبی یا مشکلات قلبی شوند. آنها شامل داروهای ضد التهابی غیر استروئیدی (NSAIDs) هستند. داروهای بیهوشی خاص؛ و داروهای خاصی که برای درمان فشار خون بالا، سرطان، بیماریهای خونی، ضربان قلب نامنظم یا غیرطبیعی، بیماریهای سیستم عصبی، شرایط سلامت روان، مشکلات ریوی و ادراری، بیماریهای التهابی و عفونتها استفاده میشوند.
- مصرف الکل. نوشیدن بیش از حد الکل میتواند عضله قلب را ضعیف کرده و منجر به نارسایی قلبی شود.
- آپنه خواب. ناتوانی در تنفس صحیح هنگام خواب منجر به کاهش سطح اکسیژن خون و افزایش خطر ضربان قلب نامنظم میشود. هر دوی این مشکلات میتوانند قلب را ضعیف کنند.
- سیگار کشیدن یا استفاده از تنباکو. اگر سیگار میکشید، آن را ترک کنید. استفاده از تنباکو خطر بیماری قلبی و نارسایی قلبی را افزایش میدهد.
- چاقی. افرادی که چاق هستند بیشتر در معرض خطر ابتلا به نارسایی قلبی هستند.
- ویروسها برخی از عفونتهای ویروسی میتوانند باعث آسیب به عضله قلب شوند.
عوارض نارسایی قلب
عوارض نارسایی قلبی به شدت بیماری قلبی، سلامت کلی شما و عوامل دیگری مانند سن شما بستگی دارد. عوارض احتمالی میتواند شامل موارد زیر باشد:
- آسیب یا نارسایی کلیه. نارسایی قلبی میتواند جریان خون به کلیههای شما را کاهش دهد که در صورت عدم درمان در نهایت میتواند باعث نارسایی کلیه شود. آسیب کلیه ناشی از نارسایی قلبی میتواند برای درمان نیاز به دیالیز داشته باشد.
- مشکلات دریچه قلب دریچههای قلب که جریان خون را در جهت درست نگه میدارند، اگر قلب شما بزرگ شده باشد یا فشار قلب به دلیل نارسایی قلبی بسیار بالا باشد، ممکن است به درستی کار نکنند.
- مشکلات ریتم قلب مشکلات ریتم قلب ممکن است منجر به یا افزایش خطر نارسایی قلبی شود.
- آسیب کبدی. نارسایی قلبی میتواند باعث تجمع مایعات شود که فشار زیادی به کبد وارد میکند. این مایع پشتیبان میتواند منجر به زخم شود، که کارکرد صحیح کبد را دشوارتر میکند.
پیشگیری از نارسایی قلب
کلید پیشگیری از نارسایی قلبی کاهش عوامل خطر است. شما میتوانید با ایجاد تغییراتی در شیوه زندگی سالم و مصرف داروهای تجویز شده توسط پزشک، بسیاری از عوامل خطر بیماری قلبی را کنترل یا از بین ببرید.
تغییرات سبک زندگی که میتوانید برای کمک به جلوگیری از نارسایی قلبی انجام دهید عبارتند از:
- سیگار نکشیدن
- کنترل برخی شرایط مانند فشار خون بالا و دیابت
- فعال ماندن از نظر بدنی
- خوردن غذاهای سالم
- حفظ وزن سالم
- کاهش و مدیریت استرس
تشخیص نارسایی قلب
برای تشخیص نارسایی قلبی، پزشک یک تاریخچه پزشکی دقیق میگیرد، علائم شما را بررسی میکند و یک معاینه فیزیکی انجام میدهد. پزشک شما همچنین بررسی خواهد کرد که آیا شما عوامل خطر نارسایی قلبی مانند فشار خون بالا، بیماری عروق کرونر یا دیابت را دارید یا خیر.
پزشک شما میتواند به ریههای شما برای نشانههای تجمع مایعات (احتقان ریه) و قلب شما برای شنیدن صداهای غمانگیز (سوفل) که ممکن است نشان دهنده نارسایی قلبی باشد گوش دهد. پزشک ممکن است وریدهای گردن شما را معاینه کند و تجمع مایع در شکم و پاهای شما را بررسی کند.
پس از معاینه فیزیکی، پزشک ممکن است برخی از این آزمایشات را نیز تجویز کند:
- آزمایشات خون آزمایش خون برای بررسی علائم بیماریهایی که میتوانند بر قلب تأثیر بگذارند انجام میشود.
- اشعه ایکس قفسه سینه. تصاویر اشعه ایکس میتوانند وضعیت ریهها و قلب را نشان دهند.
- الکتروکاردیوگرام (ECG). این آزمایش سریع و بدون درد سیگنالهای الکتریکی را در قلب ثبت میکند. میتواند زمان و طول ضربان قلب را نشان دهد.
- اکوکاردیوگرافی. از امواج صوتی برای تولید تصاویر قلب در حال حرکت استفاده میشود. این آزمایش اندازه و ساختار قلب و دریچههای قلب و جریان خون در قلب را نشان میدهد. برای اندازهگیری کسر جهشی میتوان از اکوکاردیوگرام استفاده کرد که نشان میدهد قلب چقدر خوب پمپاژ میکند و به طبقهبندی نارسایی قلبی کمک میکند و درمان را راهنمایی میکند.
- سنجش استرس. تست استرس سلامت قلب را در حین فعالیت اندازهگیری میکند. ممکن است از شما خواسته شود در حالی که به دستگاه نوار قلب متصل هستید روی تردمیل راه بروید، یا ممکن است دارویی IV دریافت کنید که اثر ورزش را بر قلب تحریک میکند.
گاهی اوقات تست استرس هنگام پوشیدن ماسکی انجام میشود که میزان اکسیژنرسانی و بازدم دی اکسید کربن توسط قلب و ریهها را اندازهگیری میکند.
- توموگرافی کامپیوتری قلب (CT) اسکن. در سی تی اسکن قلب، روی یک میز در داخل یک دستگاه دونات شکل دراز میکشید. یک لوله اشعه ایکس در داخل دستگاه در اطراف بدن شما میچرخد و تصاویر قلب و قفسه سینه را جمعآوری میکند. گاهی اوقات کنتراست داده میشود. از آنجایی که ماده حاجب میتواند بر عملکرد کلیه تأثیر بگذارد، در صورت داشتن مشکلات کلیوی با پزشک خود صحبت کنید.
- تصویربرداری رزونانس مغناطیسی (MRI). در MRI قلب، روی یک میز در داخل یک دستگاه لوله مانند دراز میکشید. امواج رادیویی تصاویری از قلب ایجاد میکنند.
ام آر آی قلب ممکن است با رنگ (کنتراست) انجام شود. مهم است که قبل از دریافت MRI قلب یا MRI دیگر، پزشک خود را در مورد هرگونه مشکل کلیوی خود مطلع کنید زیرا کنتراست میتواند عارضه نادر و جدی در افرادی که بیماری کلیوی دارند ایجاد کند.
- آنژیوگرافی عروق کرونر در این آزمایش، یک لوله نازک و قابل انعطاف (کاتتر) در یک رگ خونی، معمولاً در کشاله ران، وارد شده و به شریانهای قلب هدایت میشود. یک رنگ (کنتراست) از طریق کاتتر تزریق میشود تا شریانها با اشعه ایکس واضحتر نشان داده شوند و به پزشک کمک میکند تا انسداد را تشخیص دهد.
- بیوپسی میوکارد. در این آزمایش، پزشک یک طناب کوچک و قابل انعطاف را وارد سیاهرگ گردن یا کشاله ران میکند و قطعات بسیار کوچکی از عضله قلب را برای معاینه برمی دارد. این آزمایش ممکن است برای تشخیص انواع خاصی از بیماریهای عضله قلب که باعث نارسایی قلبی میشوند انجام شود.
نتایج آزمایشهای تشخیص نارسایی قلبی به پزشکان کمک میکند تا علت علائم و نشانهها را تعیین کنند و در مورد برنامه درمانی تصمیم بگیرند. برای تعیین بهترین درمان برای نارسایی قلبی، پزشکان ممکن است نارسایی قلبی را با استفاده از دو سیستم طبقهبندی کنند:
طبقهبندی انجمن قلب نیویورک
این مقیاس نارسایی قلبی را به چهار دسته دستهبندی میکند.
- نارسایی قلبی کلاس I. علائم نارسایی قلبی وجود ندارد.
- نارسایی قلبی کلاس II فعالیتهای روزمره را میتوان بدون مشکل انجام داد، اما تلاش باعث تنگی نفس یا خستگی میشود.
- نارسایی قلبی کلاس III. انجام فعالیتهای روزمره دشوار است.
- نارسایی قلبی کلاس IV. تنگی نفس حتی در حالت استراحت نیز رخ میدهد. این دسته شامل شدیدترین نارسایی قلبی است.
طبقهبندی کالج قلب آمریکا / انجمن قلب آمریکا
این سیستم طبقهبندی مبتنی بر مرحله از حروف A تا D استفاده میکند و شامل یک دسته برای افرادی است که در معرض خطر ابتلا به نارسایی قلبی هستند. پزشکان از این سیستم طبقهبندی برای شناسایی عوامل خطر و شروع درمان زودهنگام و تهاجمیتر برای کمک به پیشگیری یا به تاخیر انداختن نارسایی قلبی استفاده میکنند.
- مرحله A. چندین عامل خطر برای نارسایی قلبی وجود دارد اما هیچ علامت یا نشانهای وجود ندارد.
- مرحله B. بیماری قلبی وجود دارد اما هیچ نشانه یا نشانهای از نارسایی قلبی وجود ندارد.
- مرحله C. بیماری قلبی و علائم یا علائم نارسایی قلبی وجود دارد.
- مرحله D. نارسایی قلبی پیشرفته نیاز به درمانهای تخصصی دارد.
پزشک شما اغلب از هر دو سیستم طبقهبندی با هم استفاده میکند تا به تصمیمگیری مناسبترین گزینههای درمانی کمک کند. پزشک میتواند به شما در تفسیر نمره و برنامهریزی درمان بر اساس وضعیت شما کمک کند.
درمان نارسایی قلب
نارسایی قلبی یک بیماری مزمن است که نیاز به مدیریت مادام العمر دارد. با این حال، با درمان، علائم و نشانههای نارسایی قلبی بهبود مییابد و گاهی اوقات قلب قویتر میشود.
پزشکان گاهی اوقات میتوانند نارسایی قلبی را با درمان علت زمینهای اصلاح کنند. به عنوان مثال، تعمیر دریچه قلب یا کنترل ریتم سریع قلب ممکن است نارسایی قلبی را معکوس کند. اما برای اکثر افراد، درمان نارسایی قلبی شامل تعادل داروهای مناسب و گاهی اوقات استفاده از وسایلی است که به ضربان قلب و انقباض مناسب کمک میکند.
داروهای نارسایی قلب
پزشکان معمولاً نارسایی قلبی را با ترکیبی از داروها درمان میکنند. بسته به علائم خود، ممکن است یک یا چند دارو مصرف کنید، از جمله:
- مهارکنندههای آنزیم مبدل آنژیوتانسین (ACE). این داروها برای کاهش فشار خون، بهبود جریان خون و کاهش فشار روی قلب، عروق خونی را شل میکنند. به عنوان مثال میتوان به انالاپریل (Vasotec، Epaned)، لیزینوپریل (Zestril، Qbrelis، Prinivil) و کاپتوپریل اشاره کرد.
- مسدودکنندههای گیرنده آنژیوتانسین II این داروها که شامل لوزارتان (کوزار)، والزارتان (دیووان) و کاندسارتان (آتاکاند) میشوند، فواید بسیاری مانند مهارکنندههای ACE دارند. آنها ممکن است گزینهای برای افرادی باشند که نمیتوانند مهارکنندههای ACE را تحمل کنند.
- مسدودکنندههای بتا. این داروها ضربان قلب شما را کاهش میدهند و فشار خون را کاهش میدهند. مسدودکنندههای بتا ممکن است علائم و نشانههای نارسایی قلبی را کاهش دهند، عملکرد قلب را بهبود بخشند و به شما کمک کنند طولانیتر زندگی کنید. به عنوان مثال میتوان به کارودیلول (Coreg)، متوپرولول (Lopressor، Toprol-XL، Kapspargo Sprinkle) و بیسوپرولول اشاره کرد.
- دیورتیکها دیورتیکها که اغلب قرصهای آب نامیده میشوند، باعث میشوند تا دفعات بیشتری ادرار کنید و مایعات در بدن شما جمع نشود. دیورتیکها، مانند فوروزماید (Lasix) نیز باعث کاهش مایعات در ریهها میشوند تا راحتتر نفس بکشید.
از آنجایی که دیورتیکها باعث میشوند بدن شما پتاسیم و منیزیم را از دست بدهد، پزشک ممکن است مکملهایی از این مواد معدنی را نیز تجویز کند. اگر از یک دیورتیک استفاده میکنید، پزشک احتمالاً سطح پتاسیم و منیزیم خون شما را از طریق آزمایش خون منظم کنترل میکند.
- آنتاگونیستهای آلدوسترون این داروها عبارتند از اسپیرونولاکتون (آلداکتون، کاروسپیر) و اپلرنون (اینسپرا). اینها دیورتیکهای نگهدارنده پتاسیم هستند که دارای خواص اضافی هستند که ممکن است به افراد مبتلا به نارسایی شدید سیستولیک قلب کمک کند عمر طولانیتری داشته باشند.
برخلاف برخی دیگر از دیورتیکها، اسپیرونولاکتون و اپلرنون میتوانند سطح پتاسیم خون را به سطوح خطرناکی برسانند، بنابراین اگر افزایش پتاسیم نگرانکننده است، با پزشک خود صحبت کنید و یاد بگیرید که آیا نیاز به اصلاح مصرف غذاهای حاوی پتاسیم دارید یا خیر.
- اینوتروپها این داروها توسط IV به افراد مبتلا به نارسایی شدید قلبی که در بیمارستان هستند داده میشود. اینوتروپها به قلب کمک میکنند خون را به طور موثرتری پمپ کرده و فشار خون را حفظ کنند.
- دیگوکسین (لانوکسین). این دارو که دیژیتال نیز نامیده میشود، قدرت انقباضات ماهیچه قلب شما را افزایش میدهد. همچنین تمایل به کاهش ضربان قلب دارد. دیگوکسین علائم نارسایی قلبی را در نارسایی سیستولیک قلب کاهش میدهد. ممکن است این دارو به فردی با مشکل ریتم قلب مانند فیبریلاسیون دهلیزی داده شود.
- هیدرالازین و ایزوسورباید دی نیترات (BiDil). این ترکیب دارویی به شل شدن عروق خونی کمک میکند. اگر علائم نارسایی قلبی شدید داشته باشید و مهارکنندههای ACE یا مسدودکنندههای بتا کمکی نکرده باشند، ممکن است به برنامه درمانی شما اضافه شود.
- Vericiguat (Verquvo). این داروی جدیدتر برای نارسایی مزمن قلبی یک بار در روز به صورت خوراکی مصرف میشود. این نوعی دارو به نام محرک خوراکی گوانیلات سیکلاز محلول (sGC) است. در مطالعات، افراد مبتلا به نارسایی قلبی پرخطر که وریسیگوات مصرف کردند، در مقایسه با افرادی که یک قرص غیرفعال (دارونما) دریافت کردند، کمتر به دلیل نارسایی قلبی و مرگهای ناشی از بیماری قلبی بستری شدند.
- سایر داروها. پزشک ممکن است داروهای دیگری را برای درمان علائم خاص تجویز کند. به عنوان مثال، برخی از افراد ممکن است نیترات برای درد قفسه سینه، استاتین برای کاهش کلسترول یا داروهای رقیقکننده خون برای کمک به جلوگیری از لخته شدن خون دریافت کنند.
پزشک ممکن است نیاز داشته باشد که دوزهای شما را مرتباً تنظیم کند، به خصوص زمانی که به تازگی داروی جدیدی را شروع کردهاید یا زمانی که وضعیت شما در حال بدتر شدن است.
در صورت تشدید علائم نارسایی قلبی ممکن است در بیمارستان بستری شوید. زمانی که در بیمارستان بستری هستید، ممکن است داروهای اضافی برای کمک به پمپاژ بهتر قلب و تسکین علائم خود دریافت کنید. همچنین ممکن است از طریق ماسک یا لولههای کوچکی که در بینی خود قرار داده شده است، اکسیژن مکمل دریافت کنید. اگر نارسایی قلبی شدید دارید، ممکن است نیاز به استفاده طولانی مدت از اکسیژن مکمل داشته باشید.
جراحی یا سایر روشها
جراحی یا سایر روشهای کاشت دستگاههای قلبی ممکن است برای درمان مشکل زمینهای که منجر به نارسایی قلبی شده است توصیه شود. جراحی یا سایر روشهای نارسایی قلبی ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- جراحی بای پس عروق کرونر. اگر انسداد شدید عروق باعث نارسایی قلبی شما شده باشد، پزشک ممکن است جراحی بای پس عروق کرونر را توصیه کند. این روش شامل گرفتن یک رگ خونی سالم از پا، بازو یا قفسه سینه و اتصال آن در زیر و بالای شریانهای مسدود شده در قلب است. مسیر جدید باعث بهبود جریان خون به عضله قلب شما میشود.
- تعمیر یا تعویض دریچه قلب اگر معیوب بودن دریچه قلب باعث نارسایی قلبی شما شود، پزشک ممکن است تعمیر یا تعویض دریچه را توصیه کند. جراحان میتوانند دریچه را با اتصال مجدد فلپهای دریچه یا با برداشتن بافت اضافی دریچه ترمیم کنند تا لتها بتوانند محکم بسته شوند. گاهی اوقات تعمیر شیر شامل سفت کردن یا تعویض حلقه دور شیر میشود.
ترمیم یا تعویض دریچه قلب ممکن است به صورت جراحی قلب باز، یک جراحی کم تهاجمی یا یک روش قلبی با استفاده از لولههای انعطافپذیر به نام کاتتر (کاتتریزاسیون قلبی) انجام شود.
- دفیبریلاتورهای قلبی قابل کاشت (ICD). ICD استفاده میشود برای جلوگیری از عوارض ناشی از نارسایی قلبی است. این خود درمانی برای نارسایی قلبی نیست. ICD یک دستگاه شبیه به یک ضربان ساز است. در زیر پوست در قفسه سینه شما با سیمهایی که از طریق رگهای شما و به قلب شما منتهی میشوند، کاشته میشود.
ICD نظارت ریتم قلب. اگر قلب با یک ریتم خطرناک شروع به تپیدن کند، یا اگر قلب شما متوقف شود، ICD سعی میکند قلب شما را به سرعت حرکت دهد یا آن را به ریتم طبیعی بازگرداند. یک ICD همچنین میتواند به عنوان یک ضربان ساز عمل کند و اگر سرعت آن خیلی کند باشد، قلب شما را سرعت میبخشد.
- درمان همگامسازی مجدد قلبی (CRT). CRT که ضربان دو بطنی نیز نامیده میشود، درمانی برای نارسایی قلبی در افرادی است که حفرههای پایینی قلب (بطنها) با یکدیگر پمپاژ نمیکنند. دستگاهی به نام ضربان ساز دو بطنی سیگنالهای الکتریکی را به بطنها میفرستد. سیگنالها باعث میشوند بطنهای شما به روشی هماهنگتر منقبض شوند، که پمپاژ خون از قلب شما را بهبود میبخشد. CRT ممکن است با ICD استفاده شود.
- دستگاههای کمک بطنی (VADs). VAD – همچنین به عنوان یک دستگاه پشتیبانی گردش خون مکانیکی شناخته شده – یک دستگاه که پمپ خون از حفرههای پایینی قلب شما (بطنها) به سایر قسمتهای بدن کمک میکند. اگرچه یک VAD را میتوان در یک یا هر دو بطن قلب قرار داد، اما اغلب در بطن چپ کاشته میشود.
اگر منتظر پیوند قلب هستید، ممکن است پزشک شما VAD را توصیه کند. گاهی اوقات، VAD به عنوان یک درمان دائمی برای افرادی که نارسایی قلبی دارند اما کاندید مناسبی برای پیوند قلب نیستند استفاده میشود.
- پیوند قلب. برخی از افراد آنقدر نارسایی قلبی شدید دارند که جراحی یا داروها کمکی نمیکند. این افراد ممکن است نیاز داشته باشند که قلبشان با یک قلب اهداکننده سالم جایگزین شود.
پیوند قلب درمان مناسبی برای همه نیست. تیمی از پزشکان در یک مرکز پیوند شما را ارزیابی خواهند کرد تا تعیین کنند آیا این روش ممکن است برای شما بیخطر و مفید باشد یا خیر.
مراقبت تسکینی و مراقبت پایان زندگی
پزشک شما ممکن است توصیه کند که مراقبتهای تسکینی را در برنامه درمانی خود قرار دهید. مراقبت تسکینی یک مراقبت پزشکی تخصصی است که بر کاهش علائم و بهبود کیفیت زندگی شما تمرکز دارد. هر فردی که یک بیماری جدی یا تهدیدکننده زندگی دارد میتواند از مراقبتهای تسکینی بهرهمند شود، چه برای درمان علائم بیماری، مانند درد یا تنگی نفس، یا برای کاهش عوارض جانبی درمان، مانند خستگی یا حالت تهوع.
این امکان وجود دارد که نارسایی قلبی شما به حدی بدتر شود که داروها دیگر کارایی نداشته باشند و پیوند قلب یا دستگاه گزینهای نباشد. اگر این اتفاق افتاد، ممکن است به مراقبت ازآسایشگاه نیاز داشته باشید. مراقبت ازآسایشگاه یک دوره درمانی ویژه برای بیماران لاعلاج ارائه میدهد.
مراقبت ازآسایشگاه به خانواده و دوستان – با کمک پرستاران، مددکاران اجتماعی و داوطلبان آموزش دیده – این امکان را میدهد تا از یک عزیز در خانه یا در اقامتگاههایآسایشگاه مراقبت کرده و آرامش دهند. مراقبت ازآسایشگاه حمایت عاطفی، روانی، اجتماعی و معنوی را برای افراد بیمار و نزدیکترین افراد به آنها فراهم میکند.
مراقبت ازآسایشگاه در خانه شما یا در خانههای سالمندان و مراکز زندگی کمکی در دسترس است. برای افرادی که در بیمارستان میمانند، متخصصان مراقبتهای پایان عمر میتوانندآسایش، مراقبت دلسوزانه و وقار را ارائه دهند.
اگرچه ممکن است دشوار باشد، بحث درباره مسائل پایان زندگی با خانواده و تیم پزشکی مهم است. بخشی از این بحث احتمالاً شامل دستورالعملهای مراقبت از قبل میشود – یک اصطلاح کلی برای دستورالعملهای شفاهی و کتبی که در مورد مراقبتهای پزشکی خود میدهید، در صورتی که قادر به صحبت از جانب خودتان نباشید.
اگر ICD دارید، یکی از نکات مهمی که باید با خانواده و پزشکان خود در میان بگذارید این است که آیا باید آن را خاموش کرد تا نتواند ضربان قلب شما را ادامه دهد.
شیوه زندگی و درمانهای خانگی
ایجاد تغییرات در سبک زندگی اغلب میتواند به تسکین علائم و نشانههای نارسایی قلبی کمک کند و از بدتر شدن بیماری جلوگیری کند. این تغییرات ممکن است از مهمترین و مفیدترین تغییراتی باشد که میتوانید ایجاد کنید:
- سیگار نکش. سیگار به رگهای خونی شما آسیب میرساند، فشار خون را افزایش میدهد، میزان اکسیژن خون را کاهش میدهد و ضربان قلب شما را تندتر میکند.
اگر سیگار میکشید، از پزشک خود بخواهید برنامهای را برای کمک به ترک سیگار توصیه کند. اگر به سیگار کشیدن ادامه دهید نمیتوانید برای پیوند قلب در نظر گرفته شوید. از دود دست دوم نیز اجتناب کنید.
- روزانه پاها، مچ پا و پاهای خود را از نظر ورم بررسی کنید. در صورت تشدید تورم با پزشک خود تماس بگیرید.
- نظارت بر وزن را با پزشک خود در میان بگذارید. افزایش وزن ممکن است به این معنی باشد که شما مایعات خود را حفظ کردهاید و نیاز به تغییر در برنامه درمانی خود دارید. از پزشک خود بپرسید که چند بار باید خود را وزن کنید و چه زمانی به دلیل افزایش وزن با پزشک خود تماس بگیرید.
- وزن سالم را حفظ کنید. اگر اضافه وزن دارید، یک متخصص تغذیه میتواند به شما در رسیدن به وزن ایده آل کمک کند. حتی کاهش وزن کم میتواند به بهبود سلامت قلب شما کمک کند.
- رژیم غذایی سالم داشته باشید. سعی کنید از رژیم غذایی حاوی میوهها و سبزیجات، غلات کامل، لبنیات بدون چربی یا کم چرب و پروتئینهای بدون چربی استفاده کنید.
- نمک را محدود کنید. نمک زیاد (سدیم) میتواند باعث احتباس آب شود که باعث میشود قلب شما سختتر کار کند و باعث تنگی نفس و تورم پاها، مچ پا و پاها میشود.
از پزشک خود بپرسید که آیا باید رژیم غذایی بدون نمک یا کم نمک را دنبال کنید. به خاطر داشته باشید که نمک از قبل به غذاهای آماده اضافه شده است و در استفاده از جایگزینهای نمک مراقب باشید.
- چربیهای اشباع یا ترانس را در رژیم غذایی خود محدود کنید. علاوه بر پرهیز از غذاهای شور، میزان چربیهای اشباع و ترانس را در رژیم غذایی خود محدود کنید. این چربیهای غذایی مضر بالقوه خطر ابتلا به بیماری قلبی را افزایش میدهند.
- واکسن بزنید از پزشک خود در مورد دریافت واکسن آنفولانزا، ذات الریه و کووید-19 سوال کنید.
- الکل و مایعات را محدود کنید. پزشک شما ممکن است توصیه کند که در صورت نارسایی قلبی، الکل مصرف نکنید، زیرا میتواند با داروهای شما تداخل داشته باشد، عضله قلب شما را ضعیف کند و خطر ریتم غیر طبیعی قلب را افزایش دهد.
اگر نارسایی قلبی شدید دارید، پزشک ممکن است به شما توصیه کند که مقدار مایعات مصرفی خود را محدود کنید.
- فعال باش. فعالیت هوازی متوسط کمک میکند تا بقیه بدن شما سالم و آماده باشد و نیاز به ماهیچه قلب شما را کاهش دهد. اما حتماً با پزشک خود در مورد برنامه ورزشی مناسب خود صحبت کنید. پزشک ممکن است یک برنامه پیاده روی یا یک برنامه توانبخشی قلبی را در بیمارستان محلی شما پیشنهاد دهد.
- استرس را کاهش دهید. هنگامی که مضطرب یا ناراحت هستید، ضربان قلب شما سریعتر میشود، نفسهای سنگینتری میکشید و فشار خونتان اغلب بالا میرود. این میتواند نارسایی قلبی را بدتر کند، زیرا قلب شما در برآوردن نیازهای بدن مشکل دارد.
راههایی برای کاهش استرس در زندگی خود بیابید. برای اینکه به قلب خود استراحت دهید، سعی کنید در صورت امکان چرت بزنید یا پاهای خود را بالا بگذارید. زمانی را با دوستان و خانواده بگذرانید تا اجتماعی باشید و به جلوگیری از استرس کمک کنید.
- راحت بخواب اگر دچار تنگی نفس هستید، مخصوصاً در شب، در حالی که سر خود را تکیه داده و با استفاده از یک بالش یا گوه میخوابید، بخوابید. اگر خروپف میکنید یا مشکلات خواب دیگری داشتهاید، مطمئن شوید که برای آپنه خواب آزمایش دادهاید.
مقابله و حمایت
درمان نارسایی قلبی مناسب گاهی اوقات میتواند علائم را بهبود بخشد و به شما کمک کند طولانیتر زندگی کنید. شما و پزشکتان میتوانید با هم کار کنید تا به شما کمک کند تا بیشتر احساس راحتی کنید. به بدن و احساس خود توجه کنید و زمانی که حال خود را بهتر یا بدتر کردید به پزشک خود اطلاع دهید. به این ترتیب، پزشک شما میداند چه درمانی برای شما بهتر است.
این مراحل ممکن است به شما در مدیریت نارسایی قلبی کمک کند:
- داروهای مصرفی خود را پیگیری کنید. فهرستی از تمام داروهایی که مصرف میکنید تهیه کنید، آن را با خود حمل کنید و با پزشکان خود به اشتراک بگذارید. بدون مشورت با پزشک خود، مصرف هیچ دارویی را قطع نکنید. اگر عوارض جانبی هر دارویی که مصرف میکنید ناراحتکننده یا نگرانکننده است، به پزشک خود اطلاع دهید.
- داروهای خود را چک کنید. برخی از داروهایی که بدون نسخه در دسترس هستند، مانند ایبوپروفن (Advil، Motrin IB، سایرین)، ناپروکسن سدیم (Aleve) و قرصهای رژیمی، ممکن است نارسایی قلبی را بدتر کرده و منجر به تجمع مایعات شوند. در مورد تمام داروهایی که مصرف میکنید با پزشک خود صحبت کنید.
- مراقب مکملها باشید. برخی از مکملهای غذایی ممکن است با داروهای نارسایی قلبی تداخل داشته باشند یا وضعیت شما را بدتر کنند. در مورد مکملهایی که مصرف میکنید با پزشک خود صحبت کنید.
- از یک دفتر خاطرات برای کنترل وزن خود استفاده کنید. یادداشتها را برای ملاقات با پزشک خود بیاورید. افزایش وزن میتواند نشانه تجمع مایعات باشد.
- فشار خون خود را پیگیری کنید. خرید دستگاه فشار خون خانگی را در نظر بگیرید. اعداد فشار خون خود را بین جلسات ملاقات با پزشک یادداشت کنید و سوابق را برای ویزیت همراه خود بیاورید.
- سوالات خود را برای پزشک خود بنویسید. قبل از قرار ملاقات با پزشک، فهرستی از هرگونه سوال یا نگرانی تهیه کنید. به عنوان مثال، آیا برقراری رابطه جنسی برای شما و همسرتان بیخطر است؟ اکثر افراد مبتلا به نارسایی قلبی پس از کنترل علائم میتوانند به فعالیت جنسی ادامه دهند. در صورت لزوم توضیح بخواهید. مطمئن شوید که همه چیزهایی که پزشک از شما میخواهد را درک میکنید.
- اطلاعات تماس پزشک خود را بدانید. شماره تلفن پزشک، شماره تلفن بیمارستان، و راهنماییهای بیمارستان یا کلینیک را در دسترس داشته باشید. در صورتی که برای پزشک خود سؤالی دارید یا نیاز به رفتن به بیمارستان دارید، باید اینها را در دسترس داشته باشید.
مدیریت نارسایی قلبی مستلزم ارتباط باز بین شما و پزشکتان است. در مورد اینکه آیا توصیههای مربوط به رژیم غذایی، سبک زندگی و مصرف داروها را دنبال میکنید، صادق باشید. پزشک شما اغلب میتواند استراتژیهایی را برای کمک به شما پیشنهاد دهد تا در مسیر درست خود قرار بگیرید و بمانید.
آماده شدن برای ویزیت پزشکی
اگر فکر میکنید ممکن است نارسایی قلبی داشته باشید یا به دلیل سایر بیماریهای زمینهای نگران خطر نارسایی قلبی خود هستید، با پزشک خانواده خود قرار ملاقات بگذارید. اگر نارسایی قلبی زود تشخیص داده شود، درمان شما ممکن است آسانتر و موثرتر باشد.
از آنجایی که قرار ملاقاتها میتوانند کوتاه باشند و اغلب موارد زیادی برای بحث وجود دارد، بهتر است برای قرار ملاقات خود آماده باشید. در اینجا اطلاعاتی وجود دارد که به شما کمک میکند تا برای قرار ملاقات خود آماده شوید و بدانید که از پزشک خود چه انتظاری دارید.
آنچه شما میتوانید انجام دهید
- از هرگونه محدودیت قبل از قرار ملاقات آگاه باشید. در زمانی که قرار ملاقات میگذارید، حتماً از قبل بپرسید که آیا کاری وجود دارد که باید انجام دهید، مثلاً رژیم غذایی خود را محدود کنید. برای مثال، برای برخی از آزمایشات تصویربرداری، ممکن است لازم باشد برای مدتی از قبل ناشتا باشید.
- هر علائمی را که تجربه میکنید، از جمله علائمی که به نظر میرسد ربطی به نارسایی قلبی ندارند، بنویسید.
- اطلاعات شخصی کلیدی را یادداشت کنید، از جمله سابقه خانوادگی بیماری قلبی، سکته مغزی، فشار خون بالا یا دیابت، و هرگونه استرس عمده یا تغییرات اخیر زندگی. ببینید آیا کسی در خانواده شما نارسایی قلبی داشته است یا خیر. برخی از بیماریهای قلبی که باعث نارسایی قلبی میشوند در خانوادهها دیده میشود. دانستن تا آنجا که میتوانید در مورد سابقه خانوادگی خود میتواند مهم باشد.
- فهرستی از تمام داروها، ویتامینها یا مکملهایی که مصرف میکنید تهیه کنید.
- در صورت امکان یکی از اعضای خانواده یا دوستان خود را همراه داشته باشید. گاهی اوقات به خاطر سپردن تمام اطلاعاتی که در یک قرار ملاقات به شما ارائه شده است، دشوار است. کسی که شما را همراهی میکند ممکن است چیزی را که از دست دادهاید یا فراموش کردهاید به خاطر بیاورد.
- برای بحث در مورد رژیم غذایی و عادات ورزشی خود آماده باشید. اگر قبلاً از یک رژیم غذایی یا ورزش روتین پیروی نمیکنید، آماده باشید تا در مورد هر چالشی که ممکن است در شروع کار با آن مواجه شوید، با پزشک خود صحبت کنید.
- سوالاتی را بنویسید تا از پزشک خود بپرسید.
زمان شما با پزشک محدود است، بنابراین تهیه لیستی از سؤالات به شما کمک میکند از زمان با هم بودن خود نهایت استفاده را ببرید. در صورت تمام شدن زمان، سؤالات خود را از مهمترین به کم اهمیتترین فهرست کنید. برای نارسایی قلبی، برخی از سوالات اساسی که باید از پزشک خود بپرسید عبارتند از:
- محتملترین علت علائم من چیست؟
- آیا دلایل احتمالی دیگری برای علائم من وجود دارد؟
- به چه نوع آزمایشاتی نیاز خواهم داشت؟ آیا این آزمایشات نیاز به آمادگی خاصی دارد؟
- چه درمانهایی در دسترس هستند؟ کدام را به من پیشنهاد میکنید؟
- چه غذاهایی را باید بخورم یا از آنها اجتناب کنم؟
- سطح مناسب فعالیت بدنی چقدر است؟
- هر چند وقت یکبار باید برای تغییرات در وضعیتم غربالگری شوم؟
- من شرایط سلامتی دیگری دارم. چگونه میتوانم این شرایط را با هم مدیریت کنم؟
- آیا جایگزین عمومی برای دارویی که برای من تجویز میکنید وجود دارد؟
- آیا اعضای خانواده من باید برای شرایطی که ممکن است باعث نارسایی قلبی شوند غربالگری شوند؟
- آیا بروشور یا مواد چاپی دیگری وجود دارد که بتوانم با خود به خانه ببرم؟ بازدید از چه وب سایتهایی را توصیه میکنید؟
علاوه بر سوالاتی که برای پرسیدن از پزشک خود آماده کردهاید، در هر زمانی که چیزی متوجه نشدید از پرسیدن سوالات در طول قرار خود دریغ نکنید.
از پزشک خود چه انتظاری دارید
پزشک شما احتمالاً تعدادی سوال از شما میپرسد. آماده بودن برای پاسخ دادن به آنها ممکن است زمانی را برای مرور نکاتی که میخواهید زمان بیشتری را صرف آن کنید، اختصاص دهد. پزشک شما ممکن است بپرسد:
- اولین بار چه زمانی متوجه علائم خود شدید؟
- آیا علائم شما همیشه رخ میدهد یا میآیند و میروند؟
- علائم شما چقدر شدید است؟
- به نظر میرسد چه چیزی علائم شما را بهبود میبخشد؟
- آیا چیزی علائم شما را بدتر میکند؟
کاری که در این بین میتوانید انجام دهید
برای ایجاد تغییرات سالم در سبک زندگی، مانند ترک سیگار، کاهش مصرف نمک و خوردن غذاهای سالم، هرگز زود نیست. این تغییرات میتواند به جلوگیری از شروع یا بدتر شدن نارسایی قلبی کمک کند.
این مطالب مشابه را هم بخوانید:
- نارسایی قلبی چیست؟ علائم، نحوه تشخیص و درمان
- نارسایی قلب چه انواعی دارد؟
- نارسایی قلبی چه انواعی دارد و تشخیص و درمان آن چیست؟
- نارسایی قلب چطور تشخیص داده میشود و چه درجههایی دارد؟
- نارسایی قلب چیست؟ شیوه تشخیص و درمان آن کدام است؟
- آشنایی با بیماریهای نارسایی قلبی و کاردیومیوپاتی
- درمان نارسایی قلبی (درمانهای دارویی و غیردارویی)
- نارسایی قلبی یعنی چه؟
- شیوه تازهای برای درمان نارسایی قلبی: پروتئینی که باعث رشد بدون عارضه میشود
- نارسایی قلبی با کسر جهشی حفظ شده
این نوشتهها را هم بخوانید