چهل سال پیش، بدون اینترنت و سیستم‌های رایانش و ذخیره‌سازی اطلاعات کنونی، نگهداری و جستجو و دسترسی به اطلاعات چگونه صورت می‌گرفت؟
داده‌آمایی یعنی گردآوری و عرضهٔ اطلاعات علمی و شاخه‌ای از دانش است که به خودکار کردن جـمع آوری، ذخـیره و فـراخوانی اطلاعات مربوط می‌شود.
چگونه می‌توان سوزن گمشده‌ای را در جنگل یافت؟
دیرزمانی نیست که در پی عرضه شدن روش‌های سـیبرنتیکی به حوزهٔ گردآوری و ارائهٔ اطلاعات شیوهٔ گردآوری و نگهداری اسناد و مدارک به صورت یـک سیستم تکنیکی، توسعه یـافته اسـت. علت پیدایش این امر وجود سیلی از مطالب گوناگون بود که به دنبال انقلاب علمی و صنعتی به چاپ رسید، دستاوردهای علمی و فرهنگی بشر در تک نگاری‌ها، آرشیوها، کتابخانه‌ها، موزه‌ها، مراکز ثبت اختراعات و سـازمان‌های متعدد دیگر به صورت کتاب، فیلم، نوار، صفحه، آلبوم، بروشور، مقاله، نامه، فهرست و غیره ثبت و نگهداری می‌شود.
در حال حاضر مشکل اساسی این است که چگونه این همه معلومات را ذخیره و تجزیه و تـحلیل کـنیم و نیز این که چطور بتوانیم امکان فراخواندن و انتقالشان را فراهم آوریم. به همین دلیل امروزه، کار گردآوری و ثبت اطلاعات به کمک شمارگرهای الکترونیکی جایی در زندگی بشر باز کرده است.
بد نـیست نـگاهی به آمار بیندازیم. در طی 50 سال مرکز ثبت انتشارات شوروی، نام 23 میلیون کتاب گوناگون را ثبت کرده است که معادل یک کتاب برای هر 10 نفر -با در نظر گرفتن کودکان-می‌باشد.
در واقـع اقـیانوسی از مطالب چاپی دور و برما را فراگرفته است. میزان انتشارات سالانه در جهان به 7000 میلیون صفحه می‌رسد که حدود یک دهم آن به مطالب علمی اختصاص دارد.
در سال 1800 یکصد نشریهٔ علمی در دنیا وجود داشت. در سـال 1950 ایـن رقـم به 100000 رسید و امروزه از مرز 200000 نـیز مـی‌گذرد. مـثلا حوزهٔ شیمی را در نظر می‌گیریم. بیش از 6000 مجله دربارهٔ شیمی در جهان منتشر می‌شود و هر روز نیز یک یا مقالات علمی در مورد فلز «روی» سه بـرابر تـعداد مـقالاتی بود که در همین مورد در 200 سال پیش از آن ارائه شده بـود.
اگـر شیمی‌دانی به 30 زبان آشنا باشد-گرچه چنین فرضی تقریبا محال است بتواند روزی 20 مقاله را «ببلعد!» و هیچ روز تعطیلی هم نـداشته بـاشد، بـاز هم قادر نخواهد بود که حتی به یک دهم مـطالبی که در زمینهٔ شیمی در مجلات مزبور منتشر می‌شود دست یابد و تازه بلعیدن کافی نیست، مطالب خوانده شده باید هـضم هـم بـشود.
در زمینهٔ ریاضیات، فیزیک. زیست‌شناسی و سایر حوزه‌های بنیادی دانش نیز اوضاع چـندان بـهتر از این نیست. بنا به محاسبات اهل فن، در آیندهٔ نزدیک شمار گرها خواهند توانست آن‌چنان میزان عـظیمی از اطـلاعات را فـرا گیرند که به‌طور متوسط معادل 7000 صفحه مطلب به ازای هر فرد اروپایی-اعـم از مـرد و زن و کـودک-باشد.
عده‌ای هم به فکر افتاده‌اند که در مورد ادبیات از روش آمریکایی خلاصه کردن رمـان‌های بـلند اسـتفاده کنند. در آمریکا فشردهٔ رمانهای در نویسندگان بزرگ را 20 تا 30 صفحه به قطع جیبی منتشر کرده‌اند. ایـن روش ظـاهرا تا حدی مفید است، اما…
اشتفان تسوایگ در این باره می‌گوید: «برای آزمایش خـلاصه شـدهٔ یـکی از رمانهای داستایوسکی را بخوانید. ظاهرا همه چیز حفظ شده است. حوادث متوالی سریع‌تر رخ مـی‌دهند، چـهره‌ها سریع‌تر دگرگون می‌شوند و کامل‌تر و پر رنگ‌تر هستند. با این همه چیزی در این میان ضـایع شـده اسـت: شخصیت‌های داستان فاقد پرداخت اصلی خویش می‌شوند و فضای موردنظر نویسنده ابعاد واقعی خویش را که بـه کـمک همهٔ جزئیات و عناصر داستان ایجاد شده است، از دست می‌دهد. نقصانی جبران‌ناپذیر رخ مـی‌دهد، گـویی طـلسم داستان باطل شده است. خلاصه آنکه با چنین تجربه‌ای، کیفیت کارد استایوسکی و ضرورت پیچیدگی و تـطویل کـلام او روشـن می‌شود.
برای کسی که دوستدار رمان است، خواندن یک رمان از روی متن اصـلی یـا ترجمهٔ خوب به مراتب بهتر از آن است که تصویر تحریف شده‌ای از ده رمان داشته باشد. در دانش و تـکنولوژی اوضـاع به قرار دیگری است. در اینجا فشرده کردن اطلاعات به صورت برگزیده یـا چـکیده یا نتیجه، امری اجتناب‌ناپذیر است.
در سال 1952 در شـوروی مـؤسسه‌ای بـه نام «انستیتوی اطلاعاتی علمی» وابسته به فـرهنگستان عـلوم تاسیس شد. این موسسه اکنون به صورت دستگاه عظیمی برای فشرده کردن مـقالات بـه منظور انباشتن و مرتب کردن مـطالب عـلمی و فنی درآمـده اسـت.
مـؤسسهٔ اطلاعات علمی و تکنولوژیکی شوروی از سال 1953 شـروع بـه انتشار نشریهٔ چکیده‌های علمی کرد. این نشریه حاوی خلاصهٔ مقالاتی است کـه در یـکصد کشور در زمینهٔ علوم پایه (ریاضیات، فـیزیک، شیمی و غیره) ارائه می‌شود و بـدین‌ترتیب عـلاوه بر دانشمندان شوروی، در کشورهای دیـگر نـیز به کار اهل علم و فن می‌آید. این مرکز از 450 فرهنگستان و مرکز علمی واقع در کـشورهای خـارجی نشریاتی دریافت می‌کند و با بـریتانیا، کـتابخانهٔ کـنگرهٔ امریکا، دانشگاه سـوربن و مـراکز مطبوعاتی بی‌شمار در ارتباط اسـت. هـمهٔ سازمان‌های انتشاراتی شوروی مجلات و کتابهای خود را به این مؤسسه می‌فرستند. در این مرکز در طول یـک سـال بیش از 100000 مرجع اطلاعاتی به 60 زبان تـهیه مـی‌گردد. مثلا در سـال 1960 مـجموعا 70000 نـوشتهٔ علمی، فشرده شده و بـه صورت مجلات، برگزیده‌ها، چکیده‌ها و یادداشتهای کتابشناسی درآمد.
مؤسسهٔ مذکور مجهز به کادری است که از بـیش از یـکهزار کارمند و 2000 همکار پاره وقت تشکیل یافته اسـت. بـدیهی اسـت کـه گـردانندگان این نشریات بـاید عـلاوه بر تسلط به یک یا چند زبان خارجی، در یک رشتهٔ علمی نیز تخصص داشته باشند.
ظـاهرا بـاوجوداین هـمه دیدگان نیزپین که به دقت نشریات را وارسـی مـی‌کنند و بـا تـوجه بـه کـثرت تعداد مترجمین زبردست، هیچ اختراع یا اکتشاف جدیدی نباید از چشم دانش‌پژوهان پنهان بماند. اما متأسفانه واقعیت به هیچ‌وجه چنین نیست.
در سال 1953 در نشریات آمریکا مطلبی در مورد روش بـه کار گرفتن روکشهای قابل تعویض برای لاستیک چرخ اتومبیل به چاپ رسید. در سال 1959 کارشناسان شوروی به این مقاله برخوردند و دو هفته بعد کارخانهٔ «یاروسلاول» به تولید این‌گونه روکشهای قابل تعویض پرداخـت. ایـن کار در عین سادگی از نظر اقتصادی نیز مقرون به صرفه بود و به این ترتیب این 6 سال تأخیر امکانات اقتصادی زیادی را به هدر داد.
دانشمندان آمریکاییی هم علیرغم امکانات وسیع گردآوری اطـلاعات عـلمی و تکنولوژیکی همیشه با مشکلاتی از این نوع روبرو بوده‌اند. از جمله اینکه یک مؤسسهٔ آمریکایی برای ساختن دستگاهی 5 سال وقت و 200000 دلار هزینه صرف کرد و بعدها مـعلوم شـد که این دستگاه قبلا در شـوروی سـاخته شده و مقاله‌ای هم درباره‌اش در مطبوعات به چاپ رسیده است.
همچنین صاحبان صنایع در آمریکا، شش یا هفت سال بعد از آنکه مطالبی در مورد انواع جدید مـته‌های تـوربینی در شوروی چاپ شد بـا ایـن وسیله آشنا شدند. علت امر بی‌شک سهل‌انگاری نبوده است و از آنجا که مهندسین و دانشمندان روز بروز نسبت به حجم عظیم انتشارات احاطه و دست‌یابی کمتری دارند، شانس و تصادف نقش قابل توجهی بازی مـی‌کند.
بـهترین نحوهٔ ارائهٔ یک گزارش علمی چیست
اولا گزارش باید خلاصه باشد. به همین منظور بهتر است متن اصلی اختیار شود و از توضیح و تفسیر مفصل صرف نظر گردد. از طرف دیگر گزارش نباید بـیش از حـد خلاصه شـود زیرا در هر گزارش اطلاعاتی هست که نمی‌توان آنها را خلاصه کرد (مثل فرمول‌ها تاریخ‌ها-نام‌های جغرافیایی و نام‌های مـحققین).
نکتهٔ آخر این که در عـصر گـسترش عـلوم مختلفی چون زبان‌شناسی، ریاضی، بیونیک Bionics، شیمی فضایی و غیره، دانشمندان یک رشته-هرچند هم که کارشان تخصصی بـاشد- نـمی‌توانند از نتایج آثار و تحقیقات دانشمندان سایر رشته‌ها بی‌نیاز باشند.
بسیار پیش می‌آید که یـک مـقالهٔ بـخصوص به درد پژوهشگران چند رشتهٔ مختلف- مثلا شیمی، ریاضیات و زیست‌شناسی-می‌خورد. بدین لحاظ لازم می‌آید که از یـک مقالهٔ واحد سه نوع چکیده تهیه شود.
با این حال مراجعه به ایـن چکیده‌ها تا وقتی مـی‌تواند راهـ‌حل مشکل اساسی مورد نظر این بحث باشد که تعدادشان خیلی زیاد نباشد در صورتی که هم‌اکنون میزان انتشارات سالانهٔ «موسسهٔ اطلاعات شوروی» بالغ بر یکهزار جلد کتاب قطور می‌شود.
در سال 1965 حدود 1500 مـجلهٔ چکیده‌های علمی در سراسر جهان منتشر می‌شد ولی این مقدار نتوانست سیل عظیم مطالب روزافزون علمی را دربربگیرد.
آمار تعداد کتابهای کتابخانه‌های بزرگ دنیا نیز به نوبهٔ خود حیرت‌انگیز است. در کتابخانهٔ «لنین» در مسکو 22 مـیلیون کـتاب، مجله و روزنامه موجود است. طول قفسه‌های این کتابخانه مجموعا بیش از 300 کیلومتر است و هر سال نیز 15 کیلومتر دیگر به آن اضافه می‌شود.
بدین‌ترتیب بخش عظیمی از این گنجینه عملا بلااستفاده مانده است. حـدود نـیمی از نشریات و کتابهای این کتابخانه تا به حال مورد درخواست هیچ خواننده‌ای نبوده است. علت همان است که قبلا نیز ذکرش رفت. فهرست‌ها و بروشورها انباشته از نام کوهی از مطالب چاپی اسـت.
بـه همین لحاظ، بسیاری از دانشمندان، گاه انجام یک رشته آزمایش را آسان‌تر از جستجوی نتایج تحقیقات دیگران-که به دشواری یافتن سوزنی گمشده در جنگل است- می‌یابند.
در آمریکا هر سال 300 میلیون دلار صرف هـزینهٔ اسـتخراج مـقالات مورد نیاز از کتابخانه‌ها می‌شود. بـه‌طور تـقریب یـک پنجم از کل هزینهٔ تحقیقات علمی صرف جمع‌آوری و توزیع اطلاعات می‌گردد. با اینهمه هنوز هم یک سوم وقت هر دانشمند صرف بـررسی و اسـتخراج نـتایج تحقیقات سایرین می‌شود.
از سوی دیگر گرچه وجود مـاشین‌های مـدرن چاپ، سرعت انتشار مطالب را افزایش داده است، دست و پا گبری کارهای پیش از چاپ همچنان به صورت مشکلی وجود دارد. اولین چاپخانه‌دار روس بـه نـام «ایـوان فدوروف» برای حروف‌چینی و چاپ کتاب انجیل 8 ماه و 9 روز وقت صرف کـرد. چهارصد سال بعد، در قرن نوزدهم، چاپ دورهٔ کامل آثار چارلزدیکنز-با وجود آنکه نیازی به تصحیح نداشت-هـشت مـاه و بـیست روز وقت گرفت.
سوای مقالاتی که در 1916 در مجله انجمن فیزیک-شیمی روسیه چـاپ مـی‌شد فاصله بین زمان تدوین مطالب تا رسیدن آن به دست خواننده 5.2 ماه بود. در 1966 این تأخیر زمانی بـرای هـمین مـجله به 19 ماه رسید. در زمانه‌ای که هر مطلب تازه بعد از چند ماه اهـمیت خـود را از دسـت می‌دهد این تأخیر اشکال عمده‌ای ایجاد می‌کند.
آنچه تاکنون برشمردیم فقط گوشه‌ای از مشکلات کـار اسـت. در زمـینهٔ گردآوری و توزیع اطلاعات هر سال مسایل جدیدتری چهره می‌نماید. برای حل این مشکلات فـقط بـه نقش سیبرنتیک و شمارگرهای الکترونیکی در ایجاد یک تحول بنیادی در کار گردآوری، ذخیره و بازخوانی اطـلاعات مـی‌توان امـید بست.
یکی از مسایل مهم، بایگانی کردن و مراجعهٔ سریع به تمامی مطالبی است که در یـک مـورد خاص فراهم شده است. روش‌هایی برای فراخوانی اطلاعات در دست مطالعه است که بـهترین امـکان را بـرای خود کار کردن دستگاههای بایگانی ایجاد کند. برای این کار از میکروفیلم، کارت‌های منگنه شده وشـمارگرهای الکـترونیکی کمک گرفته می‌شود. چنین دستگاهی به‌طور آزمایشی در انستیتوی جراحی «ویشنوسکی» در شهر مـسکو ایـجاد شـد.
در شهر «کیف» نیز در انستیتوی جراحی قفسه سینه به سرپرستی پروفسور «ن.آموسوف» آرشیوی ایجاد شده اسـت کـه در آن، سـابقهٔ بیماران روی کارت‌های منگنه شده ثبت می‌گردند. بدین ترتیب اطلاعات موردنظریه شمارگر داده مـی‌شود. کـارکنان انستیتوی سیبرنتیک فرهنگستان علوم اوکراین درصدد یافتن راهی برای انتقال اطلاعات پزشکی به فواصل دور و به صـورت اعـداد و نمودارها هستند. یک دایره المعارف الکترونیکی برای شیمیدانان در دست ایجاد و نیز یـک سـیستم بازخوانی اطلاعات در زمینهٔ الگوی ریاضی آزمایش‌ها در مـرحلهٔ طـراحی اسـت.
چنین ماشین‌هایی کار کتاب‌شناسان را نیز آسان خـواهد کـرد. تهیهٔ فهرست اعلام دورهٔ کامل آثار «ولادیمیرلنین» که بالغ بر 55 جلد بود بـه کـمک ماشین فقط در چند ساعت انـجام شـد حال آنـکه بـدون اسـتفاده از ماشین، یک گروه متخصص باید دسـت‌کم مـاهها به این کار می‌پرداختند.
مسئلهٔ دیگر، خودکار کردن ترجمه از زبانی به زبـان دیـگر است. در حال حاضر فقط یک دهـم مطالبی که به زبـان روسـی چاپ می‌شود به انگلیسی تـرجمه مـی‌گردد درحالی‌که می‌توان ترجمهٔ کلمه به کلمه و بدون اصلاح متن‌ها را به صورت خودکار درآورد. از ایـن طـریق تا حدود زیادی از مشکل تـرجمه مـی‌توان کـاست.
هرچند اگر بـا یـان وسلیه، تمام-یا قـسمت عـمده‌ای-از متون چاپ شده در جهان به زبان‌های دیگر ترجمه شود هیچ موجود افسانه‌ای صدچشمی هـم قـادر به خواندن همهٔ آنها نخواهد بـود. بـنابراین علاوهخ بـر خـودکار شـدن ترجمه، خودکار شدن «چـکیده نویسی» نیز مورد توجه دانشمندان است. برای این کار ماشین‌هایی مورد نیاز است که بـه جـای انتخاب کلمهٔ معادل در زبان دیگر، بـتواند مـعنی عـبارات را «درک کـند!». در ایـن زمینه نیز عـلیرغم هـمهٔ مشکلات موجود پیشرفت‌هایی به دست آمده است.
امروزه در کتابخانه‌ها از روش «میکروفتوگرافی» استفادهٔ بسیار می‌شود، به کمک ایـن روشـ مـحتوای کتاب‌ها و مجلات را در حلقه‌های کوچک فیلم جای مـی‌دهند. بـدین تـرتیب مـی‌توان یـک کـتابخانه یا آرشیو کامل را در یک گنجه جای داد. دستگاههای کپی در آینده محتویات یک دایره المعارف 30 جلدی را در ابعاد یک دفترچهٔ یادداشت-و حتی در آیندهٔ دورتر، در مکانی به اندازهٔ نوک سنجاق-جـای خواهند داد.
در آینده با درخواست تلفنی، ماشین‌های خودکار، اطلاعات موردنظر را از مخزن اطلاعات یافته و برای استفاده به صورت تصویر به تلویزیون اتاق درخواست‌کننده خواهند فرستاد. برای نخستین بار در سال 1957 دانشمندان شوروی چـنین دسـتگاهی را آزمایش کردند. طی این آزمایش محتویات چندین صفحه مطلب چاپ شده که در حافظهٔ یک ماشین ذخیره شده بود به وسیلهٔ شبکهٔ تلفن خودکار شهر انتقال می‌یافت و در محل گیرنده تـصویر روشـنی از نوشتهٔ چاپی بر روی صفحه‌ای دریافت و مشاهده می‌شد.
همچنان‌که پیشرفت در «میکرومینیاتور یزاسیون» الکترونیکی امکان ظرفیت بیشتری برای ذخیره کردن مطالب فراهم می‌کند، پیشرفت‌های جـدید در اسـتفاده از «لیزر» نیز امکانات گسترده‌ای بـرای عـرضهٔ این اطلاعات از راه دور ایجاد کرده است. ظرفیت حوزهٔ طول موج مرئی-که امواج لیزر هم در آن قرار دارند-میلونها بار بیش تر از ظرفیت مجموع حرزهٔ کـار امـواج رادیو-تلویزیونی است.
کـوشش‌هایی در دسـت تجربه است که به جای کابل تلفن از اشعهٔ نوری استفاده شود. در نمایشگاه پیشرفت‌های اقتصادی مسکو تلویزیونی به نمایش گذارده شده است که در آن به جای امواج با بسامد (فرکانس) خیلی زیـاد، از امـواج نوری برای ارسال نور و صدا استفاده می‌شود.
ماهواره‌های مخابراتی می‌توانند ارتباط سریع بین کتابخانه‌ها و مراکز انشاراتیچ در سراسر کرهٔ زمین برقرار کنند. با توجه به اهمیت ارتباطات انتشاراتی این پیشگویی چـندان دور از واقـعیت نیست کـه بزودی ضربان‌های الکترونیکی که مسافات دور را می‌پیمایند و توسط گیرنده‌ها دریافت می‌شوند جای کاغذ را در زندگی بشر خواند گرفت. دسـتگاه گردآوری، ذخیره و توزیع اطلاعات به صورت شبکهٔ مرتبط با دستگاههای مـخابراتی، کـانال‌های تـلویزیون، تلفن و تلگراف گسترش خواهد یافت. همهٔ این ابداعات تکنولوژیکی به متخصص رشتهٔ نوین سیرنتیک-گردآوری و ارائهٔ اطـلاعات- کـمک خواهند کرد تا مسیرهای مطلوب را در اقیانوس عظیم دانش بشری مشخص کند. هدف اسـاسی او راهـنمایی بـرای دست‌یابی به مطالعات مورد نیاز و کمک به دانشمندان برای یافتن مقصودشان، در میان سیل خروشان مـطالب جدید و گنجینهٔ عظیم اسناد و مدارک خواهد بود.
نوشته ویـکتور پکلیس
ترجمهٔ محمد باقری
منبع: هدهد – شهریور 1358
