از چاپارخانه تا پست الکترونیکی
امرالله امینی سمیرمی
انسان از همان ابتدای خلقت خویش، خود را نیازمند یاری همنوعان دید و زندگی اجتماعی را بنیان نهاد. به این ترتیب، با رشد و توسعه جوامع شکل، نوع و حجم روابط بین آدمیان تغییر یافت و نیازهای جدیدی به‌وجود آمد و بشر را به‌سمت ابداع و اختراع ابزار زندگی و حتی ابداع آداب‌ورسوم و مقررات گوناگون و از جمله «ارتباط» سوق داد. ارتباط از جمله نیازهای اساسی جوامع بشری چه در بین تک‌تک افراد، چه در بین جامعه‌های مختلف است که هم بعد معنوی و نیازهای روحی افراد را شامل می‌شود، هم در مناسبات مادی و مبادلات مختلف بین انسان‌ها خود را نشان می‌دهد. نخستین قدم در ایجاد ارتباط بین انسان‌ها وقتی برداشته شد که موضوع به‌وجود آمدن فاصله و ارتباط غیرحضوری مطرح گردید. این‌گونه بود که بشر برای تماس و طلب درخواست از دیگران، به پیام متوسل شد. روزگاری تنها راه انتقال پیام، حکم و یا هدیه‌ای، تنها کبوتران نامه‌بر یا سوارانی چابک و اسبانی تیزگام بودند که باید فرسنگ‌ها راه را در زمان طولانی طی می‌کردند تا امانتی را به دست گیرنده برسانند اما امروزه بشر به مدد فناوری‌های نوین در چشم بر هم زدنی، پیام خود را به هر نقطهٔ جهان می‌رساند
چاپار در ایران
ژان شاردن، جهانگرد فرانسوی که در عصر صفویه به ایران آمده است، می‌نویسد: در زبان فارسی آورنده پیام شفاهی را «پیام‌رسان» و حامل پیام کتبی را «پیک» می‌گویند. فرستادن پیک و پیام از نقطه‌ای به نقطهٔ دیگر تاریخی چند هزار ساله دارد. واژهٔ «چاپارخانه» که ریشهٔ آن از لغت ترکی چاپانمان به معنی تندرو است، در دورهٔ صفویه متداول شد و به منازل بین راهی و پستی قدیم گفته می‌شد. (شاردن: سال نشر: ۱۳۷۲، ۳۱۶)
در ایران سابقهٔ پیک و چاپار به زمان حکومت هخامنشیان باز می‌گردد و از آن زمان به تناسب حکومت‌ها و دولت‌های وقت، دستخوش تغییرات بسیاری شده است. (حسین آبادی، ۱۳۸۶: ۱۲) «این سازمان بیشتر وظیفهٔ اطلاعاتی و کسب خبر داشته است تا انتقال و مبادلهٔ مرسولات عادی. قسمت اعظم مرسولات پستی، نامه‌های حکام به یکدیگر در جهت اهداف سیاسی بوده است.» (بی‌نا، صنعت حمل و نقل، شمارهٔ ۸۴)
دورهٔ پادشاهی داریوش اول اوج وسعت و ترقی کشور در بین دیگر حاکمان هخامنشی محسوب می‌شود. (حسین آبادی، ۱۳۸۶: ۶۷) در آن زمان از شوش جاده‌های مهمی به سایر نقاط ساخته بودند. یکی از این جاده‌ها از شوش به سارد می‌رسید و تا اِفسوس (شهری بوده در منتهی‌الیه غربی ترکیه کنونی بر ساحل دریای مدیترانه) امتداد داشت و طول آن ۲۶۸۳ کیلومتر برآورد شده و دارای ۱۱۱ مهمان‌سرا و چاپارخانه بود. بنابر گزارش مورخان قدیم، کاروان‌ها آن را در طول نود روز و پیک‌های شاهی، در یک هفته طی می‌کردند.» (سلطان زاده، ۱۳۶۲: ۷۳)
هرودوت که تأسیس تشکیلات چاپاری را به داریوش اول نسبت داده است، دربارهٔ چاپارهای ایرانی می‌نویسد: هیچ وسیله‌ای در جهان سریع‌تر از چاپارهای پارسی نیست. این کار ابتکار خود ایرانی‌هاست. (هرودوت: ۴۵) از دیگرکارهای داریوش تعیین مالیات معین براساس امکانات و شرایط برای هر ایالت بود. او برای رونق تجارت سکه‌ای از طلا به نام «دریک» برای نخستین بار در ایران پدید آورد و «برای تسهیل عبور و مرور بین ایالات و محل کالا و نیز سرعت لشکرکشی و نقل و انتقالات نظامی و اداری، اقدام به ساختن راه‌های بسیار کرد که در بین آنها چاپارخانه‌های زیادی در نظر گرفته شده بود.» (صفا، ۱۳۸۲: ۱۵)
چاپارخانه در دورهٔ داریوش و پس از آن
در دورهٔ داریوش چاپارخانه دو وظیفه مهم برعهده داشت:
۱. تقسیم کار در نیروی انسانی تشکیلات چاپاری و کادر پشتیبانی آن مانند تفکیک وظایف پیک‌ها، مهمان‌خانه‌دارها و احیاناً موزّعین؛
۲. ایجاد امکانات رفاهی، وسایل ساختمان و تعمیر و مرمت راه‌ها و مهمان‌خانه‌ها، احداث جادهٔ شوش به سارد که ادامهٔ آن به سواحل دریای مرمره می‌رسید. (همان: ۱۶)
از تشکیلات چاپاری در دورهٔ اشکانیان اطلاع دقیقی در دست نیست (همان: ۲۲) اما در دورهٔ ساسانیان اهمیت زیادی به آن داده می‌شده است. وجود بقایای راه‌ها و پل‌های عظیم در مناطق جنوبی و غربی کشور و «همچنین وجود آثاری هرچند بسیار جزئی از چاپارخانه‌های آن دوره در فارس که توسط پروفسور استین در «تنگ ملون» پیدا شده و او همهٔ آنها را مربوط به ساختمان‌های پستی زمان ساسانیان می‌داند، همه دال بر اهمیت و عظمت این تشکیلات در آن دوران است.» (کریستن سن، ۱۳۸۱: ۸۰)
تشکیلات چاپاری بعد از اسلام
از تشکیلات چاپاری دورهٔ اسلامی در اغلب کتب مسالک و تواریخ با عنوان «دیوان بَرید» نام برده شده و «این تشکیلات برای اولین بار در زمان معاویه پایه‌ریزی و در زمان حکومت عمربن عبدالعزیز گسترش یافته و مرتب شده است.» (عبدلی فرد، ۱۳۸۳: ۲۲)
دیوان برید در این دوره علاوه بر وظیفه اصلی خود که شامل فعالیت‌های پستی دولتی بوده، وظیفهٔ دیگری نیز داشته و آن ارسال اخبار و اتفاقات شهرستان‌ها به‌طور محرمانه به خلیفه بوده است (همان: ۲۸). یکی از راه‌های ارتباطی که در آن دوره اهمیت ویژه‌ای داشته «شاهراه بزرگ شرق یا شاهراه خراسان بوده است که از بغداد شروع می‌شد و بعد از گذشتن از خانقین و همدان و ری به نیشابور و مرو و از آنجا به منطقهٔ ماوراءالنهر می‌رفت و مرکز خلافت را با حکومت‌های منطقهٔ شرق مرتبط می‌ساخت.» (عبدلی فرد، ۱۳۸۳: ۲۳)
مُنهِی (جاسوس و خبرگزار) عنوانی بود که به پیک‌ها و چاپارها در دورهٔ سامانیان تا آل بویه (۳۹۵- ۲۰۵ ه) اطلاق می‌شد. وظیفهٔ اصلی منهیان رساندن اخبار به پایتخت بود. لزوم تحکیم پایه‌های قدرت سیاسی و نافذ بودن اوامر حکومت در سرتاسر کشور موجب می‌شد که مأموران پستی از نفوذ خوبی برخوردار باشند. از این رو آنان قادر بودند گزارش‌هایی مستقل حتی دربارهٔ اعمال امیران و حکام مقتدر ولایات به مرکز مخابره نمایند. در عصر حکومت آل‌بویه، برید و پست دو سازمان جداگانه از یکدیگر بودند اما برید از بسیاری جهات همانند پست عمل می‌کرد. رئیس این دیوان، نامه‌ها و گزارش‌ها را از صاحبان برید در هر شهر و ناحیه دریافت می‌کرد و به اطلاع امیر یا خلیفه می‌رساند. به جهت تسریع در امر خبررسانی به اوضاع راهدارخانه‌ها و راهداران و پیک‌ها بسیار رسیدگی می‌شد و آنها دستمزد قابل قبولی دریافت می‌کردند. با این توضیح، عمده‌ترین وسایل انتقال اخبار و نامه عبارت بود از: برید که خود دو نوعِ سواره و پیاده را دربرمی‌گرفت. دوم کبوتر و پرستوی نامه‌بر، سوم پیک‌های دونده. (آخته، ۱۳۸۷)
«در زمان سلجوقیان، تا زمان ملکشاه، دیوان برید وجود نداشت.» (نوذری، ۱۳۸۰: ۱۸۸) تا اینکه خواجه نظام‌الملک طوسی، وزیر کاردان ایرانی، به ملکشاه سفارش کرد که در مسیر راه‌های عمدهٔ کشور پیک‌های مرتب نشاند و امکانات ایشان را فراهم کند. (آخته، ۱۳۸۷)
به دنبال حملهٔ چنگیز و تسلط مغول‌ها بر ایران تشکیلات چاپاری شکل جدیدتر و مفصل‌تری پیدا کرد، «به تدریج راه‌های قلمرو حکومتی مرمت شدند و منازل بین راهی به نام جدید «یام» جای بریدهای سابق را گرفت.» (عبدلی فرد، ۱۳۸۳: ۲۴) مارکوپولو، سیاح ایتالیایی، که در اواخر قرن سیزدهم و اوایل قرن چهاردهم میلادی سفری به چین کرده است، در سفرنامهٔ خود ضمن شرح مسیر سفر از این تشکیلات یاد کرده و به شرح آن پرداخته است. (ایل میلونی، ۱۳۵۰: ۱۱۵)
«در زمان تیمور از تبریز تا سمرقند چاپارخانه‌هایی که همواره اسب آمادهٔ حرکت داشتند ساخته شد که چاپارها و پیک‌ها بتوانند شب و روز راه‌پیمایی کنند.» (عبدلی فرد، ۱۳۸۳: ۲۵)
با تشکیل حکومت صفویه به علت تغییر مراکز حکومت به تدریج راه‌های چاپاری قدیم اهمیت خود را از دست دادند و جاده‌های چاپاری جدیدی تأسیس شدند و با از بین رفتن یام‌خانه‌ها، چاپارخانه‌ها جای آنها را گرفت. (عبدلی فرد، ۱۳۸۳: ۲۷)
بعد از انقراض صفویه، افشاریان و زندیان تحول خاصی در سازمان پستی کشور ایجاد نکردند. فقط نادرشاه در طول راه‌های زمینی «میل‌های نادری» برافراشت که بیشتر به‌عنوان راهنما برای مسافران عمل می‌کرد. بقایای این میل‌ها در مسیر کرمان به زاهدان فراوان به چشم می‌خورند. (آخته، ۱۳۸۷)
مقارن این زمان در ترکیه (عثمانی) چاپارخانه‌هایی دایر بود که مسافر می‌توانست از آنجا اسب کرایه کند؛ در حالی که در ایران هر مسافر باید برای خود اسبی می‌داشت. «بالاخره در زمان زمامداری فتحعلی شاه قاجار برنامه دایرکردن تشکیلات چاپاری مورد توجه قرار گرفت، و این برنامه به‌خصوص در آذربایجان و به همت عباس میرزا و با کمک وزیر با تدبیرش، قائم مقام، اجرا شد و بعدها توسط امیرکبیر مجدداً احیا و تکمیل گردید.» (عبدلی فرد، ۱۳۸۳: ۳۳-۳۲)
از سال ۱۲۶۴ ق با شروع سلطنت ناصرالدین شاه و صدارت امیرکبیر تشکیلات ارتباطی موجود نیز همراه با سایر امور به تدریج شامل تحولاتی شد که امیر، بانی آن بود. «وی در مرحلهٔ اول راه‌های چاپاری را ترمیم کرد و چاپارخانه‌های جدیدی بنا نمود و برای چاپارخانه‌های ایالات برنامه‌های منظم تدوین کرد. امیرکبیر از اواخر سال ۱۲۶۶ ه ق پست را از حالت انحصار دولتی خارج و آن را عمومی کرد. از این سال پست و حمل و نقل در ایران صورت دیگری به خود گرفت و در سراسر کشور شبکه‌ای از چاپارخانه‌ها به‌وجود آمد که در هرکدام اسب همیشه در اختیار مسافران بود.» (عبدلی فرد، ۱۳۸۳: ۳۶) بدین ترتیب، امیرکبیر، صدر اعظم ناصرالدین شاه، پست نوین ایران را پایه‌گذاری کرد.
با گسترش روابط و مناسبات بین‌المللی، «صنعت پست» هم وارد مرحله‌ای جدید شد و این موضوع به‌صورت یک نیاز عمده، کشورهای جهان را وادار کرد که از مشاوران و مستشاران کشورهایی که در حوزهٔ خدمات پستی تجربه و دانش بسیاری اندوخته بودند، برای ساماندهی و ساختارمند نمودن پست کمک بگیرند. ایران نیز از این قاعده مستثنی نبود و تقریباً «از ابتدای تشکیل «اتحادیه پستی جهان» درصدد ارائه خدماتی که تأمین کنندهٔ نیازهای داخلی و مناسبات خارجی بود، برآمد.» (حسین آبادی، ۱۳۸۶: ۱۳)
پست در اروپا
از آغاز انقلاب صنعتی در اروپا با پیشرفت‌هایی که رفته‌رفته در عرصهٔ علم و صنعت پدید آمد، نیاز کشورهای دنیا به ارتباطات پستی بین‌الملل، بیشتر احساس شد. «در قرن ۱۶ میلادی به پیشنهاد «فرانسوا دو تاکسی» یک سرویس پستی بین‌المللی به معنای واقعی کلمه به وجود آمد اما تا قبل از آن برای ارسال نامه‌ها از سرویس پیک‌های مخصوص پادشاهان، دانشگاه‌ها و مجامع بزرگ مذهبی استفاده می‌شد و از آن موقع می‌بایست مبادلهٔ مرسولات بین کشورهای چین، اتریش، آلمان، هلند، ایتالیا، فرانسه، اسپانیا و…از طریق موافقت‌نامه‌های بین‌المللی انجام گیرد» (حسین آبادی، ۱۳۸۶: ۱۶) سابقهٔ پیدایش تمبرهای پستی نیز مربوط به سال ۱۸۴۰ میلادی است که اولین‌بار با پیشنهاد «رولاندهینی» در ایتالیا انجام گرفت و برای ارسال هر نامه یک پنی تعیین شد. سابقهٔ پست مدرن نیز به همین سال برمی‌گردد.
«در سال ۱۸۷۴ میلادی در کنفرانسی که در شهر «برن» سوییس با حضور نمایندگان ۲۲ کشور انجام گرفت، «اتحادیهٔ پستی جهانی» پایه‌ریزی شد. رسالت اصلی این اتحادیه از بدو تأسیس همکاری‌های بین‌المللی و تشکیل شبکه پستی جهانی به‌منظور تسهیل در ارتباطات پستی بین‌المللی بود.» (حسین آبادی، ۱۳۸۶: ۱۷). این‌گونه بود که پست به‌عنوان یک سرویس عمومی جهت استفاده همگان در قرن ۱۹ میلادی تولد یافت.
تحولات عظیم در سیستم ارتباطات دنیا
تاکنون تحولات عظیمی در سامانه‌های ارتباطی در جهان صورت گرفته است: تلگراف، تلفن، بی‌سیم و نیز سرویس‌های پست الکترونیکی، توییتر، فیس‌بوک و گوگل ویو مجموعه‌ای از تعاملات دائمی را میان کاربران ایجاد کرده‌اند. اولین تلگراف در ۲۴ ماه مه ۱۸۴۴ میلادی (سوم خرداد ۱۲۲۳ هجری شمسی) توسط، ساموئل مورس فرستاده شد که شامل این پیام بود: «بابا این خدا چه چیزی خلق کرده». مورس با این اختراع به نام‌آوران تاریخ پیوست.
۳۲ سال بعد، یعنی در دهم مارس ۱۸۷۶ (۱۹ اسفند ۱۲۵۵)، الکساندر گراهام‌بل تلفن را اختراع کرد و در اولین پیغام تلفنی که برای دستیارش، واتسون، مخابره نمود چنین گفت: «آقای واتسون، بیا اینجا باهات کار دارم.»
«گولیلمو مارکنی ۱۹ سال بعد، یعنی در سال ۱۸۹۵ (۱۲۷۴ هجری شمسی)، ارتباطات بی‌سیم را پایه‌گذاری کرد» و جایزهٔ نوبل فیزیک را در سال ۱۹۰۹ میلادی به خود اختصاص داد. البته فناوری بی‌سیم ۳۰ سال بعد، یعنی در سال ۱۹۲۴، با افتتاح ارتباط مخابراتی بین انگلستان و آفریقای جنوبی پا به عرصهٔ وجود گذاشت. «اولین پیام بی‌سیم که بین سرادگار والتون، کمیساریای عالی آفریقای جنوبی، و هرتزوگ، نخست‌وزیر این کشور مبادله شد بدین شرح بود: «ما بر فراز زمان و مکان با هم سخن می‌گوییم … و امیدواریم که این فناوری جدید باعث صلح میان ملل شود.» (جلالی، ۱۳۸۰: ۶)
پست الکترونیکی
همانند تلگراف، تلفن و بی‌سیم، ارسال اولین نامهٔ الکترونیکی هم در یک لحظه تاریخی اتفاق افتاد.
اختراع پست الکترونیکی یا همان ایمیل، سیستم ارتباطات دنیا را متحول کرده است، به‌طوری که در سراسر دنیا پست الکترونیک به‌دلیل سرعت آنی و هزینهٔ نسبتاً پایین آن به‌صورت جزء لاینفک زندگی روزمره درآمده است. (جلالی، ۱۳۸۰: ۶). «اولین پیغام پست الکترونیکی عبارت از حروف «QWERTYUIOP» بود که آن را مهندس ری تام‌لینسون در سال ۱۹۷۱ میلادی به‌عنوان یک نمونهٔ آزمایشی، از یک کامپیوتر به کامپیوتر دیگر و برای خودش ارسال کرد.» (۱۳۸۰: ۶) این حروف حرف‌های ردیف اول صفحه کلید کامپیوتر تام‌لینسون بود.
تام‌لینسون که در سال ۱۹۶۵ از دانشگاه ام.آی.تی فارغ‌التحصیل شده بود، برای شرکت BBN کار می‌کرد. این شرکت از طرف وزارت دفاع آمریکا مأموریتِ ساخت و طراحی «آرپانت» را بر عهده گرفت. «آرپانت» در اصل پدربزرگ اینترنت است. اینترنت در سال ۱۹۷۳ توسط آژانس پروژه‌های تحقیقاتی پیشرفته سازمان دفاع آمریکا موسوم به «اورآرپا» به‌عنوان یک پروژه مطرح شد. به این ترتیب یک برنامهٔ تحقیقاتی تدوین گردید تا تکنیک‌ها و فناوری‌هایی را برای اتصال شبکه‌های مختلف به یکدیگر بررسی کند. به این منظور لازم بود پیمان‌های ارتباطی را توسعه دهند تا کامپیوترهای متصل به شبکه با یکدیگر ارتباط داشته باشند و از دل همهٔ این‌ها آرپانت متولد شد. آرپانت، که بعدها به‌عنوان اینترنت معروف شد، تا سال ۱۹۸۶ به دانشمندان و محققان خدمات ارائه می‌کرد اما کمبود بودجه در سال ۱۹۹۱ سبب شد که اینترنت را از حالت اختصاصی که فقط در اختیار مؤسسات آموزشی بود خارج کنند. در چنین زمان مهمی تام‌لینسون در این شرکت و در این پروژه حضور داشت. «وی برنامه پیغامی را طراحی کرد که شامل دو قسمت: SNDMSG و READMAIL بود که اولی برای ارسال پیام و دومی برای دریافت آن بود. با این دو برنامه افراد مختلف می‌توانستند روی یک کامپیوتر برای یکدیگر پیغام بگذارند. در حقیقت، هر فرد پیغام خود را در صندوق پستی فرد دیگر که در اصل یک پوشه به نام همان فرد در آن کامپیوتر بود، قرار می‌داد. هم‌زمان با این کار، تام‌لینسون بر روی برنامهٔ دیگری به نام CypNET کار می‌کرد. برنامهٔ CypNET در اصل یک پروتکل یا پیمان انتقال فایل بود که توانایی و قابلیت ارسال و دریافت فایل‌ها را بین ۱۵ کامپیوتر آرپانت ایجاد می‌کرد.» (جلالی، ۱۳۸۰: ۷ و ۶)
در سال ۱۹۷۲ تام‌لینسون با انتخاب نماد @ به‌عنوان راهی برای مشخص کردن نشانی ایمیل متعلق به سیستم‌های دیگر، ایمیل را به شبکه آورد. (isna.ir) علت انتخاب این بود که: «اولاً @ جزء حروف الفبا نبود بنابراین مشکلی برای جدا کردن اسم کاربری یا اسم فرستنده از کامپیوتر میزبان به وجود نمی‌آمد. دیگر اینکه این علامت @ این مزیت را هم داشت که به معنی «در یا» «داخل» (at) به‌کار برود.» (جلالی، ۱۳۸۰: ۸)
امروزه پست الکترونیک در جهان به قدری توسعه یافته است که به سختی می‌توان نبودن آن را در دنیا تصور کرد. این پدیده به‌صورت یکی از مهم‌ترین وسایل ارتباطی روزمره درآمده است. اما فعالیت نسل جدیدی از سرویس‌ها نیز، مانند توییتر، فیس‌بوک و سرویس‌های بی‌شمار دیگری که هر یک برای داشتن سهمی از دنیای جدید رقابت می‌کند، شروع شده است و همان‌طور که ایمیل (رایانامه یا پست الکترونیک) حدود دو دهه قبل معرفی شد، این تغییر جهت وعدهٔ شکل‌گیری شیوهٔ ارتباطی جدیدی را می‌دهد و به‌نظر می‌رسد برتری ایمیل به پایان رسیده باشد. البته همه از ایمیل استفاده می‌کنند اما ایمیل برای نوع استفادهٔ پیشین ما از اینترنت مناسب بود؛ زمانی که با وارد شدن به اشتراکمان و خارج شدن از آن، پیام‌هایمان را کنترل می‌کردیم. در حالی که اکنون چه در پشت میز کار و چه با یک تلفن همراه همواره می‌توان به اینترنت متصل بود؛ اتصال دائمی، شماری از روش‌های جدید را برای ارتباط ایجاد کرده است که سریع‌تر و سرگرم‌کننده‌تر از ایمیل هستند. وقتی ایمیل همچنان به رشد خود ادامه می‌دهد، انواع دیگر خدمات ارتباطی خیلی سریع‌تر رشد می‌کنند.
این سیر همچنان ادامه دارد و روز به روز شیوه‌های ارسال پیام و برقراری ارتباط میان آدمیان متنوع‌تر، سریع‌تر و جذاب‌تر خواهد شد.
