معرفی و پیشنهاد دیدن دوباره فیلم پیانیست از رومن پولانسکی

از سال ۱۹۴۰ تا ۱۹۴۲، خانوادهٔ ولادیسلاو اشپیلمن، پیانیست بزرگ یهودی به دست نازی‌ها قتل عام شدند. به مدد حمایت یک افسر آلمانی که هنر و نبوغ ولادیسلاو را تحسین می‌کرد او توانست از گتوی ورشو جان سالم برد برد.

این هنرمند در سال ۱۹۴۶ زندگی‌نامهٔ خود را منتشر کرد و این کتاب سالهای زیادی در اتحاد جماهیر شوروی ممنوع بود. به رغم این وضعیت، در دههٔ پنجاه برای نخستین‌بار اقتباس سینمایی از آن صورت گرفت، اما به شکل فیلمی تبلیغاتی که قهرمان آن به جای یک پیانیست یهودی، یک چترباز روسی بود!

نیم‌قرن بعد از این جریانات، رومن پولانسکی که خودش در زمان کودکی طعم گتوی ورشو را چشیده بود، امتیاز اقتباس از این کتاب را گرفت. این فرصت خوبی برای پولانسکی بود که بخشی از زندگی خودش را به تصویر کشد. بنابراین فیلم «پیانیست» آمیزه‌ای است از خاطرات او و اشپیلمن، داستانی مملو از امید و خوش‌بینی، چراکه او نیز همچون قهرمان داستان از معدود یهودیانی بوده که از گتو جان سالم به در برده است.

در جستجوی بازیگر نقش اول

این کارگردان لهستانی برای ایفای نقش اشپیلمن ابتدا جوزف فاینس (دشمن در پشت دروازه‌ها) را در نظر گرفته بود. اما این بازیگر انگلیسی از قبول این پیشنهاد سرباز زد و بازی در یک نمایش را به این فیلم ترجیح داد. در سپتامبر سال ۲۰۰۰‌، پولانسکی درحالی‌که پرتره‌ای از فاینس را زیر بغل گرفته بود در جست جوی فرد ناشناسی برآمد تا نقش پیانیست را به او بسپارد. بدین منظور در روزنامه انگلیسی گاردین آگهی کوچکی داد. حدود دو هزار نفر داوطلب از سراسر جهان به لندن آمدند تا در تست این نقش شرکت کنند.

پولانسکی دوماه صرف این کار کرد اما نتوانست «مردی بین ۲۵‌ تا ۳۵ ساله بیابد که به اندازهٔ کافی برای این نقش جذابیت داشته باشد.» بالاخره این نقش به بازیگر و موزیسین ۲۴ ساله آمریکایی، آدریان برودی سپرده شد. فیلمبرداری پیانیست از ماه فوریه آغاز شده و بودجه‌ای معادل ۳۵ میلیون دلار برای ساخت آن در نظر گرفته شده است. برای صحنه‌های نواختن پیانو از بدل استفاده می‌شود.

دکور و لباس

برای صحنه‌های تسخیر شهر توسط قوای آلمان، بخشی از گتوی ورشو بازسازی شد. این ماجرا که اشپیلمن بخش کمی از کتاب خود را به آن اختصاص داده یکی از خاطرات فراموش نشدنی خود پولانسکی است. این کارگردان دقیق و موشکاف تمام اروپا را در جستجوی یافتن یونیفورم‌های اصلی نیروهای نظامی آلمان و لهستان در آن دوران زیر پا گذاشته است.

رومن پولانسکی که در دو عرصهٔ تئاتر و سینما به یک میزان احساس راحتی می‌کند، مایل است کارگردانی قطعا اروپایی باشد. این سینماگر اکنون به سرزمین دوران کودکی‌اش بازگشته تا فیلم «پیانیست» را در آنجا بسازد، فیلمی که گتوی ورشو و ماجرای تخریب پایتخت لهستان را به تصویر می‌کشد.

در پیانیست، رومن پولانسکی، هیچ چیز انتزاعی‌تر و سوررئال‌تر از جنگ نیست.

پیانیست براساس خاطرات یک یهودی لهستانی گریخته از گتوی ورشو، یعنی ولادیسلاو ژپیلمن؛ آهنگساز و نوازنده پیانو بنا نهاده شده است. داستان فیلم از ۲۳ سپتامبر ۱۹۳۹ و درست چند هفته پس از تهاجم نظامی آلمان نازی به لهستان آغاز می‌شود. امّا پیانیست در همین حال هم به اجرای رسیتالهای خود در رادیو ورشو ادامه می‌دهد. او در راه رسیدن به رادیو از روی قطعات خرد شده ماشین‌آلات متلاشی و لاشه اسبهای کشته شده می‌گذرد و در حالی، در ساختمان رادیو پیانو می‌نوازد که صدای بمبهای فرو ریخته بر سر شهر، هر صدایی از جمله صدای پیانو را تحت‌الشعاع قرار داده است. چند روز بعد ورشو سقوط می‌کند و پیانیست، نخستین نشانه‌های برخورد نازیها با یهودیان را با حضور سربازان آلمانی در شهر می‌بیند…

ژپیلمن خاطرات خود را از دوران جنگ و اشغال لهستان در سال ۱۹۴۶ منتشر کرد. شاید فاصله کم میان پایان جنگ و انتشار پیانیست باشد که آن‌را چنین تلخ و سیاه کرده است؛ کتابی خالی از هرگونه محبت و گرمای انسانی. داستان، توسط فردی روایت شده که گذشته‌ها در خاطرش هنوز زنده است و ذهنش آکنده از خاطرات مرده‌هاست. پس نمی‌توان داستانی اینچنین تلخ و تیره را عینا در سینما روایت کرد. مشاهده رنج و مرگ انسانهایی که هیچ امیدی برای رهایی ندارند به هیچ‌وجه ساده نیست.

شاید پولانسکی که خود یهودی است و توانسته از اردوگاه مرگ نازیها جان سالم به در ببرد مهمترین انتخاب ممکن برای روایت سینمایی داستان ژپیلمن باشد. او در روند اقتباس سینمایی داستان لحظاتی از ذهنیات خود را به فیلم افزوده و در عین حال فضای کلی و لحظات ناب داستان اصلی را هم حفظ کرده است.

کتاب ژپیلمن، آکنده از صحنه‌های گزنده، تیره و تأثیرگذار است. در هر فصلی از فیلم وقایعی تکاندهنده تصویر می‌شود، اما پولانسکی بر هیچکدام از این اتفاقات مکث نمی‌کند و نمی‌خواهد تماشاگرش تنها بر یک اتفاق و حادثه متمرکز شود و کلیت وقایع یک فاجعه انسانی را از یاد ببرد. او نمی‌خواهد صرفا احساسات مخاطبان را تحریک کند و به نظر می‌رسد کارگردان قصد دارد به تماشاگران بگوید میان اشک و درک و فهم انسانی تفاوت زیادی وجود دارد.

کنت تینان در نقد خود بر پیانیست نوشته است: «پولانسکی فیلم را نسبت به هر دیدگاه و نظریه‌پردازی‌ای عایق‌بندی کرده است.» و به نظر می‌رسد این واقعا توصیف درستی از فیلم باشد. ساختار پیانیست به گونه‌ای است که به فیلمساز اجازه می‌دهد بدون از یاد بردن جامعه گسترده اطراف، بر روی ژپیلمن تمرکز کند. این ساختار در عین حال پولانسکی را قادر ساخته تا با فاصله گرفتن از متن تراژیک، از واقعیت نمایی بگذرد و به سوررئالیسم برسد. «واقعا انتزاعی است» همان جمله‌ای است که از زبان یکی از دوستان ژپیلمن در حال نگاه کردن به کوچ اجباری یهودیها به گوش می‌رسد. تا به حال سابقه نداشته هیچ فیلم داستانی اینچنین تأثیرگذار فضای مرگبار و وحشت‌آمیز سلطه نازیها را بر یک جامعه انسانی به تصویر بکشد.

با پیشرفت جنگ، وضعیت زندگی در گتو سخت‌تر و مواد غذایی کمیاب‌تر می‌شود. آدرین برادی هم در نقش پیانیست به خوبی توانسته احساس لازم برای درگیری در چنین وضعیتی را انتقال دهد. پیانیست در گذر زمان ساکت‌تر و منزوی‌تر شده و تلاش می‌کند تا به یکی از جنبشهای مبارزه مخفی بپیوندد. اما در نهایت چنین کاری نمی‌کند. نیاز به رهایی و غریزه آزادی و فرار از مرگ هر گونه نقصی را در رفتار قهرمانانه و شجاعانه ممکن می‌سازد. این، مسأله‌ای است که پولانسکی بارها به آن اشاره می‌کند و در پرتو نگاهی غیر قهرمان‌گرایانه امّا واقع‌گرایانه تماشاگر خود را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

شاید شیوه‌های متفاوتی برای روایت کردن ابعاد یک فاجعه انسانی غیر قابل باور وجود داشته باشد. یکی از این شیوه‌ها گردآوری تمام شواهد تکاندهنده آن فاجعه است که پیش‌تر در برخی کتابها و آثار مستند تجربه شده است. روش دیگر به تصویر کشیدن بخشی از این شواهد و مدارک از طریق تجارب یک انسان است. پولانسکی که خود در دوران کودکی از گتوی کراکو گریخته تمام عمر فیلمسازی‌اش را روی ساخت فیلمهایی آکنده از احساس عدم درک و خلق روابط گذاشته است؛ آثاری که در واقع هر کدام از آنها روایت یک داستان فاجعه‌آمیز هستند. این بار او در رویارویی با یک واقعیت تاریخی، سبک منحصر به فرد خود را به رخ می‌کشد و پارانویا در دنیای بیرون از فیلم می‌ماند.

همه می‌دانند که ژپیلمن، چه در کتاب و چه در فیلم پولانسکی، جان به در می‌برد. سفر این نوازنده نه با شکوه است و نه زیبا. این سفر تنها تجربه یک غریزه انسانی برای زنده ماندن است.

نام فیلم نوعی انتقال مفهوم است، کلیت فیلم هم همین‌طور. پیانیست رومن پولانسکی داستان یک یهودی لهستانی است، یک موسیقیدان آثار کلاسیک که با خوش‌شناسی از اردوگاههای آدم‌سوزی و کشتار نازیها فرار می‌کند. فیلم یک آثر داستانی هیجان‌آمیز نیست و می‌کوشد تا هرگونه تعلیق یا احساسات‌گرایی را از پیکره خود دور کند. پیانیست روایت چیزی است که پیانیست می‌بیند یا برایش اتفاق می‌افتد. از آنجا که همه افراد محبوب قهرمان داستان مرده‌اند، پس نجات او از این فاجعه یک پیروزی محسوب نمی‌شود. پولانسکی به هنگام صحبت از تجربه‌های شخصی خود می‌گوید: «مرگ مادرم در اتاق گاز چنان صدمه‌ای به روح و روان من زد که تنها با مرگ من از بین می‌رود.»

فیلم براساس بیوگرافی ولادیسلاو ژپیلمن، موسیقیدانی که در زمان آغاز حمله نازیها به لهستان در رادیوی ورشو به نواختن آثار شوپن اشتغال دارد، ساخته شده است. خانواده ژپیلمن یک خانواده سرشناس و ثروتمند هستند که خود را در امان می‌بینند. واکنش اولیه خود او به جنگ این است: هیچ کجا نمی‌روم…با ورود نازیها به ورشو خانوادهٔ ژپیلمن از این خوشحال می‌شوند که فرانسه و انگلستان به آلمانها اعلام جنگ داده‌اند. آنها مطمئن هستند که نازیها در کوتاه مدت شکست خواهند خورد و زندگی به حالت معمول خود باز می‌گردد. اما وضعیت این‌گونه نمی‌شود. یهودیهای ورشو مجبور می‌شوند به گتوها کوچ کنند. ژپیلمن توسط یکی از دوستان نزدیک خود از سفر با قطار مرگ جان به در می‌برد و در نهایت به کمک مبارزان زیرزمینی لهستان و با مخفی شدن در ورشو از مرگ نجات می‌یابد.

آدریان برادی نقش ژپیلمنی که او خلق برعهده دارد. احساس می‌کنیم ژپیلمنی که او خلق کرده مردی است که از سنین کودکی و به صورت جدی شیفته موسیقی شده است. مردی که در کارش مهارت دارد و نسبت به زندگی پیرامون خود با نوعی بی‌تفاوتی آشکار رفتار می‌کند. بیشتر از یک باز می‌شنویم که او به اطرافیانش اطمینان می‌دهد همه چیز درست خواهد شد. چنین اعتقادی نه مبتنی‌بر معلومات و دیدگاه او بلکه صرفا اعتقاد هر نوازندهٔ پیانو است.

نجات پولانسکی و پدرش از اردوگاههای مرگ احتمالا علت جلب او به داستان ژپیلمن بوده است. استیون اسپیلبرگ پیشتر کوشیده بود او را برای کارگردانی فهرست شیندلر متقاعد کند، اما وی نپذیرفت، شاید به آن جهت که داستان شیندلر روایت نجات دهنده‌ای بود که به صورت ارادی و آگاهانه می‌کوشید مردم را نجات بدهد، در حالی‌که پولانسکی می‌داند در نجات بسیاری از بازماندگان تنها شانس و تقدیر نقش بازی کرده‌اند. فیلم در لهستان (جایی که پولانسکی ‌ پس از ساخت اولین فیلمش چاقو در آب در سال ۱۹۶۲ دیگر در آن‌جا فیلمی نساخته بود)، پراگ و آلمان فیلمبرداری شد. دکورهای عظیم این امکان را به پولانسکی می‌دهد تا تصویر شهری را که ژپیلمن در آن پنهان شده خلق کند؛ جایی که ژپیلمن با پناه گرفتن در یک آپارتمان در امان می‌ماند اما او خسته، ترسان، بیمار، گرسنه و تنهاست. در نزدیکی پایان یافتن جنگ ژپیلمن چند اتاق خالی می‌یابد که در آنها پیانویی هم هست، پیانویی که وی دیگر تمایلی به نواختن آن ندارد.

صحنه پایانی فیلم صحنه رودرویی مرد با یک کاپیتان آلمانی به نام ویلم هوسن فلد است که مخفیگاه وی را می‌یابد. برایتان نمی‌گویم سرنوشت داستان چه می‌شود اما کارگردانی پولانسکی در این صحنه و استفاده از سکون و سکوت، واقعا استادانه است.

برخی نقدها، پیانیست را فیلمی چند پاره و فاقد ریتم مناسب دانسته‌اند، شاید این ویژگی از قضا همان چیزی است که پولانسکی قصد گفتن آن را داشته است. تقریبا تمام افراد اردوگاه کشته می‌شوند، در نتیجه تمام داستانهای مربوط به نجات یافتگان، وضعیت واقعی را دگرگونه جلوه می‌دهند. چرا که همه آنها داستانهایی مربوط به افراد و حالات استثنایی هستند.

به نظر من پولانسکی با نشان دادن ژپیلمن به عنوان یک بازمانده و نه یک جنگجو یا قهرمان، مردی که تمام توان خود را برای زنده ماندنش به کار می‌گیرد و حتی اگر بخت بالا و همراهی چند آدم غیر یهود در میان نبود کشته می‌شد، درونی‌ترین احساسات خود را باز می‌تاباند.

پس از جنگ، می‌شنویم که ژپیلمن تمام عمر خود را در ورشو به نواختن پیانو می‌گذراند. زندگی‌نامه او هم که بلافاصله پس از پایان جنگ منتشر شده بود توسط حکومت کمونیستی به علت عدم نمایش روحیه مبارزه‌جویانه توقیف شد. این چاپ مجدد کتاب در دهه نود بود که توجه پولانسکی را به خود جلب کرد و فیلمی را پایه نهاد که از بدل شدن رهایی ژپیلمن به یک پیروزی جلوگیری کرد، و صرفا او را شاهدی برای ثبت داستان خاطرات در دل ماجرا برد.

منبع: شماره ۲۷ نشریه نقد سینما